فسیل شدن مغز واقعیت دارد؟ هشدار پژوهشگران درباره خطرات ویدئوهای کوتاه

از تیک‌تاک گرفته تا ریلز اینستاگرام و یوتیوب‌شورتز، ویدئوهای کوتاه اکنون بخش جدایی‌ناپذیر تقریبا هر پلتفرم آنلاین شده‌اند. اما پژوهش‌ها به‌طور فزاینده‌ای نشان می‌دهند که مصرف زیاد این نوع محتوا با مشکلات تمرکز و ضعف در کنترل تکانه مرتبط است.

این یافته‌ها، هرچند اولیه، بازتاب نگرانی‌های گسترده درباره چیزی است که در اینترنت «فسیل شدن مغزی» (brain rot) نام گرفته؛ اصطلاحی که انتشارات دانشگاه آکسفورد آن را «افت وضعیت ذهنی یا شناختی فرد» تعریف و حتی آن را به‌عنوان «واژه سال ۲۰۲۴» انتخاب کرده بود.

طبق یک مرور سیستماتیک در سپتامبر، که ۷۱ مطالعه و حدود ۱۰۰ هزار شرکت‌کننده را بررسی کرده، مصرف زیاد ویدئوهای کوتاه با کاهش توانایی‌های شناختی، به‌ویژه توجه و مهار تکانه، مرتبط بوده است. این نتیجه بر اساس آزمون‌های رفتاری و داده‌های خوداظهاری به دست آمده.

این بررسی همچنین بین مصرف زیاد ویدئوهای کوتاه و افزایش افسردگی، اضطراب، استرس و احساس تنهایی ارتباط یافته است. در مقاله‌ای دیگر در اکتبر، که ۱۴ مطالعه را خلاصه می‌کرد، ارتباط مشابهی میان مصرف زیاد و کاهش تمرکز و همچنین عملکرد ضعیف‌تر تحصیلی گزارش شد.

اما آیا این به معنای قطعیت خطر است؟
برخی پژوهشگران هشدار می‌دهند که تصویر بلندمدت هنوز قابل‌داوری نیست.

جیمز جکسون، متخصص عصب‌روان‌شناسی در دانشگاه وندربیلت، می‌گوید در تاریخ همیشه موج‌هایی از نگرانی نسبت به فناوری‌های نو وجود داشته است؛ از بازی‌های ویدیویی گرفته تا کنسرت‌های الویس پریسلی. با این حال وی تاکید می‌کند که نباید شتاب‌زده قضاوت کرد، اگرچه نگرانی‌ها را هم بی‌اساس نمی‌داند: «این تصور که تنها آدم‌های غرغرو نگران این مسائل‌اند، ساده‌انگارانه است.»

او می‌گوید شواهد فعلی نشان می‌دهد مصرف زیاد ویدئوهای کوتاه می‌تواند اثرات مضر بر مغز داشته باشد، اما باید بدانیم این اثرات دقیقا چگونه ایجاد می‌شوند، چه کسانی آسیب‌پذیرترند و آیا تغییرات برگشت‌پذیر هستند یا نه.

در آمریکا تشخیص اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی) رو به افزایش است. طبق گزارش سازمان کنترل بیماری‌ها در آمریکا در سال ۲۰۲۲ حدود ۱ نفر از هر ۹ کودک تشخیص اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی گرفته است.

کیت رابرت هد، دانشجوی دکترا و نویسنده مقاله اکتبر، می‌گوید برخی نشانه‌های این سندروم با اثرات مصرف زیاد ویدئوهای کوتاه شباهت دارد. او می‌پرسد: «آیا ممکن است بخشی از تشخیص‌های جدید این اختلال در واقع نتیجه مصرف زیاد ویدئوهای کوتاه باشد؟»

شواهد جهانی؛ از بریتانیا تا مصر
سه کارشناس به شبکه ان‌بی‌سی گفتند تحقیقات بلندمدت هنوز کم است، اما در کشورهای مختلف، از بریتانیا تا اردن، عربستان سعودی و مصر، مطالعاتی انجام شده که ارتباط میان مصرف زیاد ویدئوهای کوتاه و مشکلاتی مثل اختلال تمرکز، اختلال حافظه و خستگی شناختی را نشان می‌دهد.

اما این مطالعات رابطه علت و معلولی را ثابت نمی‌کنند و بیشتر «مقاطع زمانی» را بررسی کرده‌اند، نه روندهای بلندمدت را.

دکتر نیدی گوپتا، فوق‌تخصص غدد کودکان و پژوهشگر اثرات زمان ‌تماشا (screen time)، می‌گوید باید به سالمندان هم توجه کرد چون آن‌ها زمان بیشتری دارند و درک کمتری از شبکه‌های اجتماعی و در نتیجه ممکن است در برابر این محتوا آسیب‌پذیر باشند.

او اضافه می‌کند شاید سال‌ها طول بکشد تا بفهمیم آیا تغییرات شناختی ناشی از این محتوا برگشت‌پذیر‌اند یا نه. وی اما نگران است که این نوع مصرف، شکلی جدید از اعتیاد ایجاد کرده باشد: «مثل این است که بازی‌های ویدئویی و تلویزیون را روی استروئید گذاشته باشی.»

خانم گوپتا می‌گوید: «شاید هنوز برای اعلام یک خطر قطعی جهانی زود باشد، اما اگر ظرف ۵ تا ۱۰ سال شواهد قوی‌تری نبینیم، من شگفت‌زده می‌شوم.»

جکسون اما معتقد است ویدئوهای کوتاه همیشه بد نیستند و می‌توانند فرصت‌هایی برای یادگیری و ساختن جامعه آنلاین فراهم کنند؛ مسئله، تعادل است: «اگر این محتوا فرد را از فرصت‌های سالم‌تر دور کند یا او را منزوی کند، آن وقت است که مشکل ایجاد می‌شود.»