سارا ارزانی بیرگانی_سیلاد خوزستان _مسجدسلیمان.در دل تاریخ پرفرازونشیب ایل بختیاری، چهره هایی هستند که از مرز شخصیتهای تاریخی فراتر رفته و به نمادهای فرهنگی بدل شدهاند. «زال علاءالدینوند بختیاری» مشهور به «هالو زال» (دایی زال)، یکی از این چهرههای ماندگار است. او که در دوره محمدشاه قاجار میزیست، نه به دلیل جنگاوری، که به خاطر خردمندی، دوراندیشی و نقش پیامبرگونهاش در جامعه بختیاری شهره است .
پیشگویی یک فاجعه؛ از دوستی تا کینه:
ماجرای اصلی شهرت هالو زال به هشدار او درباره توطئه قتل «نامدارخان منجزی»، از سران جوان و محبوب ایل بازمیگردد. داستان از این قرار بود که نامدارخان ابتدا از نزدیکان و از سرداران مورد اعتماد «جعفرقلی خان بختیاروند» بود، اما محبوبیت روزافزون و شجاعت بینظیر نامدارخان، باعث شد تا حسادت اطرافیان و خود جعفرقلی خان برانگیخته شود .
تحریکات و سخن چینی ها باعث ایجاد شکاف بین این دو شد و نامدارخان با گروهی از یارانش در منطقه «سرآستان پیرمحمود» در اندیکا مستقر شد. پس از مدتی، با وساطت بزرگان ایل، قرار بر صلح و آشتی گذاشته شد و مقرر گردید جعفرقلی خان به دیدار نامدارخان برود .
در اینجا بود که هالو زال، که پیرمردی کارکشته و خردمند شناخته میشد، به نامدارخان هشدار جدی داد. او با شناختی که از کینه توزی جعفرقلی خان داشت، به نامدارخان توصیه کرد: «اسبهایتان را زین کنید، قطارهای فشنگ ببندید و مسلح باشید». او پیشبینی میکرد که این مهمانی میتواند به یک دام مرگبار تبدیل شود.
شهادتی که میتوانست جلوگیری شود:
نامدارخان اما از روی جوانمردی و احترام به مهمان، نپذیرفت که خود یا همراهانش آشکارا مسلح باشند. تنها به درخواست هالو زال، چادری جداگانه برای نگهداری اسلحه ها برپا کرد .
از سوی دیگر، بدخواهان به جعفرقلی خان خبر دادند که این چادر جداگانه در حقیقت کمینی برای کشتن اوست. وقتی کاروان جعفرقلی خان به گردنه «چال بلوطک» رسید و چادر مملو از اسلحه را از دور دید، شکش به یقین تبدیل شد و نقشه قتل نامدارخان را نهایی کرد .
هنگام استقبال، به محض اینکه نامدارخان برای خوشامدگویی جلو آمد، جعفرقلی خان با اشاره ای دستور شلیک را صادر کرد. در این حمله ناجوانمردانه، نامدارخان و چندین تن از یارانش به شهادت رسیدند. گفته میشود حتی هفت تن از مهمانان نامدارخان از طایفه «عالیور بابادی» نیز که بیگناه بودند، علیرغم التماسهای نامدارخان در لحظات جانکندن، قتل عام شدند .
پیشگویی محقق شده و نجات جان فرزندان:
هالو زال که شاهد تحقق پیش بینی تلخ خود بود، نتوانست مانع فاجعه شود، اما اقدام بزرگی کرد. او موفق شد پسران نامدارخان و پسربرادرش را از مهلکه نجات دهد و با بردن آنها، به بقای نسل و ادامه حیات سیاسی این خاندان کمک کند. این عمل، جایگاه او را به عنوان یک نگهدارنده و نجاتبخش در حافظه قوم بختیاری تثبیت کرد .
هالو زال در فرهنگ و ادبیات عامه؛ از تاریخ تا ترانه:
هالو زال فراتر از یک شخصیت تاریخی، به عنصری زنده در فرهنگ بختیاری تبدیل شده است. اشعار و ترانه های بسیاری در وصف او، فاجعه قتل نامدارخان و هشدارهایش ساخته شده است. خوانندگان بزرگ بختیاری مانند بهمن علاءالدین ( آ مسعود) این اشعار را خوانده و آنها را برای نسلها زنده نگه داشته اند که همگی این اشعار نشان از احترام فراوان به هالو زال و نامدارخان است:
هالو زال خُـو اِگُوهه، مَگُوین و مَخَندین / اسبونتونِ زین کُنین، یَراق بِوَندین
هالو زال خُـو اِگُوهه، بِس بِگرین گُوش / اسبونتونِ زین کُنین، خُوتون یَراق پُوش
سُواری ز دیر اِیاه، اُردیس به دیندا / دَروازِنِه بگُشین، بگُوینس بفرما
سُواری ز دیر اِیاه، اُردیس به دینس / لامِردُونِ فَرش کُنین، سی بنشینس
سُوارون به رَه اِیان، مَیلِ خُراسُون / نُمدارخُون شُل شُل کُنه، رِه وانیاسُون
نُمدارخُون شُل شُل کُنه، به سَرِ کَوشا / کَد باریک بالا بُلَند، داره تَماشا
نُمدارخُون شُل شُل کُنه، به سَرِ گیوَه / کَد باریک بالا بُلَند، داره گِریوَه
یَه دَستُم به چُو چادر، سلام به زُونُم / شُراوی کُر اَسَد، تَش وَند به جَونُم
یَه دَستُم به جلوت، خان خُوش اُوَیدی / کی دیده وا دَست نَیان، نُمدار و عیدی
سَرآستون و زیرآستون، هَمِس گَشتُم / عَمدُم کِرد جعفرقلی، قَطار نَبَستُم
سَرآستون و زیرآستون، چُل چُلِ بَرد بَرد / نُمدارخون قَطار نَبَست، یَه پَر ز کار وَند
هالو زال به پُشت مال، بُـور کرده تیمار / هَشار کرد به نُمدارخُون، نَـوید خَـوَردار
کاشکی که سه روز پیش، بیدُم خَـوَر دار / چپ و راست جنگ بکردُم، چی پار و پیرار
کاشکی که پیشتر ز یُـو، خَـوَر بویدُم / دستم به تفنگ برَهد، نَـر وَر بُـریدُم
خان قلی، جعفرقلی، کُرِ اَسَدخُون / مُو گُدُم، جنگ نیکُنی اَمسال زِمستُون
لامِردُونِ فَرش کُنین، ز گُلِ خاش خاش / مَگُوهین نُمدار لُـره، بِگُوین قزلباش
لامِردُونِ فَرش کُنین، ز گُلِ قالی / کُجه رَهد نُمدار دَلـُّو، جاس مَنده خالی
سَرآستون و زیرآستون، ایل به گُداره / نُمدارخُون مُنجزی، شَرّاک سُواره
سَرآستون و زیرآستون، ایل به شُلُوه / نُمدارخُون مُنجزی، سی جنگ کَلُوه
لامِردون فَرش کُنین، قالیچه هانه / کی دیده مهمُـون کُشه، حُـونه خُـدانه
آفَـرَج مَکُشین، که لُـرزِنیه / بکُشین نُمدارخُـونه، که مُنجزیه
کُشتنه نُمدار کَـلُو، نَـر شیرِ هَیلان / دشمنون شادی کُنن، به ایلِ بی خان
وَیدی بی به مهمونی، کَج کُن به حُونه / خُومه کُشتی، نکُشی عالیوَرُونه
مَحمُسَین گُلاله سُهر، بَوو نَدیده / دیدُمس به پُشت پیر، سَرس بُریده
ماه پسند مَینانه کَند، وَندس به گَردن / مَحمُسَین مَکُشین، زینس به پَرده
ماه پسند مَینانه کَند، وَندس به مُل شُون / مَحمُسَین مَکُشین، زینس به دُرغوُن
بارِالله بِم برَسوُن، تُفنگ قَطاره / بَساکُم به دَر کُنُم، تیپِ سُـواره
اَلهی کُـرِ غَـریب، ریش تِـردنیدَه / سُـوارون بهداروند، سَـرها بُـریدَه
سَـرآستونَـه بِگِـرین، دینِـه کُـلُـونَـه / بِگِـرین و مَکُشین، نُمدار دَلـُّـونَـه
سَرآستون و زیرآستون، چُل چُلِ بَرد بَرد / داد ز دست علی صالح، مُون کُمیت زَرد
سَرآستون و زیرآستون، آستون به آستوُن / تیپ سوار بهداروند، زال مَند به جاسوُن
سَرآستون و زیرآستون، چُل چُلِ زَورُون / تیپ سُوار بهداروند، رَهدن به دَورُون
آرامگاه فراموش شده نمادفرزانگی :فاجعه ای تازه؛ نابودی آرامگاه هالو زال
متأسفانه آرامگاه هالو زال که در منطقه «زیرکوه هارنی» و در حوالی سد گتوند علیا قرار دارد، امروزه در وضعیت مناسبی به سر نمیبرد و حتی خیلی ها از وجود آرامگاه این پیر فرزانه که خردمندیش پس از حدود دو قرن همچنان در اشعار بختیاری جاودانه است بی اطلاع هستند و همان‌طور که هالو زال دیروز، زنگ خطر نابودی نامدارخان را پیشبینی کرد، امروز نیز زنگ خطر برای نابودی آرامگاه خود او به صدا درآمده است و این امر نمادی از تهدید بزرگ‌تری است: فراموشی هویت .
و اکنون در حالی که آرامگاه هالو زال، نماد خرد و دوراندیشی ایل بختیاری در معرض نابودی قرار گرفته، پرسش اساسی این است: چه کسی وارث معنوی این چهره اسطورهای خواهد بود؟ روایت هشدارهای ناشنیده و فاجعه‌ای که میشد از آن جلوگیری کرد، امروز بیش از هر زمان دیگری برای نسل جدید بختیاری درس‌آموز است.هالو زال، نماد خرد و دوراندیشی ایل بختیاری، دو قرن پیش فاجعه‌ای را پیشبینی کرد که شنیده نشد، امروز اما فاجعه‌ای دیگر در حال وقوع است: نابودی آرامگاه او و فراموشی ارزش‌هایش.
سوال اینجاست که آیا بختیاری هالو زال دیگری خواهد داشت؟
هالو زال امروز؛ کیست و کجاست؟
آیا ریش‌سفیدان خردمندِ عشایر هستند؟ یا روشنفکران و فرهیختگانی که دغدغه حفظ فرهنگ بختیاری را دارند؟
اما هالو زال هر که خواهد شد پر واضح است که هالو زال دیروز از بیان حقایق هراسی نداشت و هالو زال امروز نیز باید شهامت گفتن حرف‌های ناگفته را داشته باشد.
هالو زال دیروز برای نجات فرزندان نامدارخان،خود را به خطر انداخت ، هالو زال امروز باید برای حفظ فرهنگ بختیاری، از منافع شخصی بگذرد.
هالو زال دیروز به ما آموخت که”خرد بر شمشیر پیروز است”. هالو زال امروز باید به ما بیاموزد که “فرهنگ بر بی‌هویتی پیروز است”. طلوع هالو زال جدید نه تنها ممکن، که ضروری است.هالو زال امروز بیش از یک چهره تاریخی، یک “سرمایه معنوی” برای ایل بختیاری است . حفظ یاد هالو زال و انتقال ارزش‌هایش به نسل آینده، نه تنها یک وظیفه فرهنگی، بلکه یک ضرورت اجتماعی است.
هالو زال، اسطورهای که تاریخ شد:
هالو زال نماد خرد جمعی و صدای هشدار وجدان یک قوم است. داستان او نشان میدهد که چگونه سوءتفاهم، حسادت و نداشتن خردمندی میتواند به فاجعه ای خونین بینجامد. اگرچه او نتوانست از شهادت نامدارخان جلوگیری کند، اما با نجات فرزندانش و نقش بستن در ادبیات شفاهی، خود به بخشی از هویت مقاوم و آگاه ایل بختیاری تبدیل شد. روایت هالو زال یادآور همیشگی این پند است: “خرد بر شمشیر پیروز است”.
این گزارش با هدف احیای میراث فرهنگی ایل بختیاری و زنده نگه داشتن یاد چهرههای اثرگذار آن تهیه شده است.امید است با همکاری همه نهادهای فرهنگی و مردم فرهیخته بختیاری، شاهد طلوع هالو زال‌های جدید در عرصه فرهنگ و خردورزی باشیم.
