در این یادداشت سعی شده به آسیب شناسی این جایگزینی پرداخته و به خطاهای علمی این اقدام اشاره شود. با توجه به مرجعیت دانشگاه تهران و خطر الگوبرداری از این اقدام در دیگر فضاهای سبز شهری، بر خود واجب دانسته موارد زیر را گوشزد نمایم.
- اینکه دانشگاه تهران برای تغییر الگوی کشت پیشقدم شده و دغدغه مصرف آب در فضای سبز را دارد کار کاملا درستی است. بخصوص آنکه چمنکاری سالهاست ممنوع شده ولی توجه جدی به جایگزینی آن نمی‌شود. با این حال وجود چمن در حد معقول برای فضای سبز تعاملی، بخصوص در دانشگاه‌ها، پارک‌ها و محیط‌های عمومی ضروری است. چمن به دلیل آنکه پا خور دارد، تنها مکان شهری است که انسان‌ها پایشان با خاک و عناصر طبیعت تماس می‌گیرد و نقش مهمی در بهبود حال خوب و کاهش استرس دارد. این مسئله برای دانشجویان دانشگاه تهران بسیار اهمیت دارد، چرا که بخش عمده فضای سبز و زمین ورزش دانشگاه به محل برگزاری نماز جمعه تبدیل شده است و محدود کردن تنها دسترسی دانشجویان به اندک فضای سبز اطراف حوض دانشگاه که طراحی آن قدمتی چند ده ساله دارد اقدامی نسنجیده است.
- همانطور که بنای دانشگاه با قدمت ۹۰ ساله جز میراث فرهنگی است و اجازه دخل و تصرف در آن را نداریم، فضای سبز دانشگاه نیز جز میراث طبیعی آن محسوب می شود که علاوه بر دانشگاه به پر جمعیت ترین و آلوده‌ترین بخش شهر خدمات اکولوژیک عرضه می‌کند. بنابراین با تصمیم‌گیری‌های شخصی و بدون مطالعه و عدم تهیه طرحی جامع برای فضای سبز پردیس مرکزی دانشگاه – که یکی از ارکان زیبایی شناسی آن است – اجازه تغییر و تحول و اعمال نظر شخصی در آن را نداریم. متاسفانه آنچه در حال انجام است به حدی عجولانه و فاقد نظارت کارشناسی است که من نگران تکرار اتفاق دردناکی هستم که در ۲۷ بهمن ۱۳۸۹ با اقدام نابخردانه‌ی مسئول فضای سبز وقت ۱۵۰ درخت چنار سالم را کاملا سر برداری کردند و ایشان به همین دلیل از مسئولیت فضای سبز برکنار شد. این اقدام نه تنها آسیب شدیدی به فضای سبز دانشگاه زد بلکه باعث آبروریزی و پیگیری حقوقی شهرداری و جریمه دانشگاه شد و متاسفانه اکنون نیز پس از گذشت سال ها علاوه بر وجود دانش آموختگان توانمند در این زمینه با انتصاب دوباره ایشان در یکی دو سال اخیر شاهد کاهش رسیدگی صحیح به فضای سبز، گسترش خشکیدگی‌های درختی و درختچه‌ای و تغییرات غیر کارشناسی و آسیب زا به فضای سبز دانشگاه هستیم.
تصویر ۱. سربرداری و قطع گسترده چنارهای دانشگاه تهران ۲۷ بهمن ۱۳۸۹
- فضای سبز یک محیط زنده است. هر چیز به زندگی ربط دارد را نمی‌توان با یک اقدام دستوری و فوری تغییر داد. برای مثال آب تهران، آب شرب است. میلیون‌ها نفر هر روز از آب شیر برای نوشیدن استفاده می‌کنند. فرض کنیم که یک شبه تصمیم بگیریم که آب تهران را تصفیه نشده وارد لوله‌ها کنیم. واکنش مردم به این اقدام چه خواهد بود؟ ما برای حذف چمن باید از گونه‌های گیاهی مناسب پاخوردار استفاده کنیم. اتفاقا با کاهش آبیاری در چمن‌های دانشگاه بسیاری گونه بومی و خودرو به طور طبیعی جایگزین چمن‌ها شده بود که نیاز آبی آن را به شدت کاهش داده بود. در رویکرد جدید فضای سبز برای حفظ و تقویت تنوع زیستی تاکید بر گونه های بومی و بازگشت آنها در محیط‌های شهری است. تنوع گونه‌های بومی باعث می‌شود که حشرات بومی نیز زیاد و به عنوان سپر بیولوژیکی مانع گسترش آفات شوند. به علاوه رویش گونه‌های بومی ارزش آموزشی و پژوهشی زیادی دارد.
- ایران سرزمین گیاهان چهار کربنه (C۴) است. هر کس مختصر سوادی در علم فضای سبز و گیاهشناسی داشته باشد می داند که گیاهان ۴ کربنه با کارایی مصرف آب دو برابری بهترین گزینه به جای چمن‌های سه کربنه هستند. نمونه شناخته شده آنها گیاه مرغ (Cynodon dactylon) و گیاه بوتریوکلوآ (Bothriochloa ichaemum) و دهها گونه با ارزش و زیبای دیگر هستند که اتفاقا برخی از آنها به فراوانی بعد از کاهش آبیاری در چمن‌ها جایگزین شده بودند. اطلاع کامل و فهرست این گونه‌ها در مقاله‌ای که ما اخیرا در مجله «مرزهای دانش گیاهی» منتشر کرده‌ایم آمده است: (https://doi.org/۱۰.۳۳۸۹/fpls.۲۰۲۰.۵۴۶۵۱۸). مدیریت دانشگاه نباید صرفا انتشارات بین المللی را برای آمار رتبه بندی دانشگاه استفاده کند. مقالات تولید شده توسط پژئوهشگران بومی دارای دانشی است که قبل از آنکه در بیرون دانشگاه استفاده شوند، بایستی در داخل دانشگاه از آنها بهره برد.
- کاشت گیاه پاپیتال به جای چمن در فضای سبز دانشگاه تهران فاقد توجیه علمی است. همه می‌دانند که عشقه یک گیاه جنگلی است و برای زنده ماندن به آبیاری منظم – هر چند کمتر از چمن- نیاز دارد. این گیاه در محیط طبیعی به عنوان گیاه بالارونده از درختان بالا می‌رود و در فضای سبز به دلیل رقابت شدید برای بدست آوردن آب و مواد غذایی باعث خشک شدن درخت می‌شود. در برخی از کشورهای دارای آب و هوای معتدله از این گیاه برای دیوارهای سبز استفاده می‌شود. البته یکی از واریته‌های کاشته شده که برای پوشش کف استفاده می‌شود، فقط در جاهای کاملا سایه‌ای مانند زیر پل‌ها و حیاط خلوت کاربرد دارد و در صورت تابش آفتاب دچار برگ سوختگی و زشت شدن فضای سبز می شود. ضمن آنکه آبیاری مکانیزه متناسب با پوشش چمن طراحی شده است و با کاشت فعلی همخوانی ندارد. به همین دلیل آبیاری تحت فشار در بخش های آفتابگیر باعث افزایش سوختگی در پاپیتالها خواهد شد متاسفانه در کاشت پاپیتال در دانشگاه این نکته اولیه نیز در نظر گرفته نشده و پاپیتال ها بعضا در آفتاب یا نیم سایه و نازگوشی که گیاهی آفتابدوست است در سایه کاشته شده است که پیامد آن نابودی هر دو نوع کشت و نابودی سرمایه صرف شده خواهد بود.
تصویر ۲. سمت راست کاشت پاپیتال در برق آفتاب روبروی معاونت پژوهشی و سمت چپ کاشت دو گیاه پاپیتال و ناز گوشتی با نیاز آبی کاملا متفاوت
- شخم و برداشت لایه رویی خاک که حاوی بیومس گیاهی و ریشه های گیاهان است باعث ایجاد گرد و خاک شده و همچنین نابودی بخشی از میکروارگانیزم های خاک و از دست دادن ماده آلی در آن می شود. برای استقرار پاپیتال در سال‌های اول به خصوص در سال خشک پیش جاری نیاز به آبیاری زیاد است که در شرایط فعلی که به شدت با کمبود آب مواجهیم، این جایگزینی منطقی نیست. در حالی که کشور ما از فرسایش شدید خاک رنج می برد برداشتن و دور ریختن لایه‌ی خاک تثبیت شده در تضاد کامل با ایجاد فضای سبز پایدار است. با کمال تاسف در حین این کندن خاک و چمن، برای کاشت یکدت پاپیتال بخشی از درختچه های قدیمی دانشگاه که سال ها وقت و آب صرف رشد و توسعه آنها شده کنده و دور انداخته شده است.
تصویر ۳. سمت راست: حذف پوشش درختچه ای و آسیب به پلاک شناسایی آن که به تازگی نصب شده بود؛ سمت چپ: حذف خاک غنی از مواد عالی و تبدیل آن به پسماند
- متخصصانی که با فضای سبز آشنایی دارند می‌دانند که در اثر تغییر اقلیم و کمبود آب، فقر خاک و شدت آفتاب بسیاری از پاپیتال‌های تهران دچار نکروز، قارچ لکه برگی و دیگر بیماری‌ها شده و گاهی به صورت توده‌ای خشک می‌شوند. گیاه پاپیتال یکی از مخازن اصلی آفت‌هایی مانند شپشک‌های سپردار و بیماری باکتریایی سوختگی برگ است که توسط باکتری زیللا (Xylella fastidiosa) ایجاد می‌شود. این بیماری آفت بسیاری از درختان فضای سبز مانند نارون، بلوط و افرا و بخصوص زیتون است که اتفاقا به فراوانی در دانشگاه تهران کاشته شده است. به این بیماری «سندرم زوال سریع زیتون» هم می گویند. شپشکها نیز به دلیل آنکه در پشت برگ تجمع می‌کنند علاوه بر اینکه نمای زشتی به برگ‌ها می‌دهند برای فضای سبز آسیب زا هستند. به دلیل مخفی شدن در پشت برگ‌ها مقابله با آنها باسم پاشی بسیار سخت و اغلب ناموفق است و با هزینه های گزاف نیز نمی‌توان آن را ریشه کن کرد. سم پاشی در محیط دانشگاه برای سلامت دانشجویان مضر و به فون طبیعی حشرات مفید نیز آسیب می‌رساند لذا بایستی گونههایی انتخاب شوند که از لحاظ درگیری به آفت و بیماری مقاومت بالاتری دارند. احتمالا همکاران اطلاع دارند که در سال‌های اخیر شاهد گسترش شدید آفت شپشک سپردار و بد نما شدن و یا از بین رفتن وسیع پاپیتالها در فضای سبز تهران بودیم.
- یکی از مشکلات پاپیتال ایجاد محیط مناسب برای زندگی موشها است. در دانشگاه به دلیل تراکم روزانه دانشجویان در شرایط عادی و همچنین در برگزاری انواع مراسم مناسبتی و مذهبی باعث شده است که هر روز حجم بالای زباله تولید و بخشی از آنها وارد فضای سبز شود. عدم رعایت حفظ نظافت و ریختن زباله در دانشگاه و یا پخش زباله توسط کلاغ‌هایی که ظروف یکبار مصرف و به خصوص فوم‌ها را خارج کرده و آنها را در فضای سبز پخش و حتی خورد می‌کنند کار نظافت فضای سبزی که از پاپیتال پوشیده شده باشد را بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن می‌کند. پوشش پاپیتال باعث می‌شود که این زباله‌ها به زیر برگهای پاپیتال رفته و ضمن سخت بودن جمع آوری باعث افزایش آلودگی و تجمع موش‌های بیشتر و حتی پنهان شدن تجمع مدفوع گربه‌ها در زید توده های پاپیتال شود.
- پاپیتال دشمن تنوع زیستی است. مطالعات زیادی در خصوص اثرات منفی آن بر تنوع زیستی ناشی از تهاجم منتشر شده است. تهران دارای رویش ایرانو-تورانی و مستعد رشد بسیاری از گیاهان خشکی زی و گرما دوست است. با کاشت پاپیتال، مانع بزرگی برای رویش گیاهان بومی و سایر گیاهان گلدار بهاره، تابستانه و پاییزه می‌شویم.
- پاپیتال یک گیاه سمی است و تماس با آن، بخصوص شیره آوندی آن، باعث مشکلات پوستی شدید و آلرژی می‌شود. در مکانهایی که هر روز هزاران دانشجو رفت و آمد دارند و به طور طبیعی بسیاری از اوقات فراغت خود را روی گیاهان فضای سبز می نشینند، ممکن است از روی ناآگاهی با آن تماس بگیرند. لذا کاشت آن در محیط های با رفت و آمد زیاد و محل هایی که قبلا دانشجویان عادت به نشستن داشتند غیر منطقی است.
- اینجانب دو بار در جلسات کمیته فضای سبز برای گزارش به ریاست جمهور شرکت داشتم و تاکید کردم که مهمترین اقدامی که باید برای فضای سبز انجام داد ظرفیت سازی پژوهشی در دانشگاه‌ها است. در حالی که دانشگاههای کشور فاقد باغ گیاهشناسی هستند، در رشته های مربوطه دانش تولید گیاهان بومی رشد نمی‌کند. انتظار ما از ریاست دانشگاه تهران این است که با پیگیری این مطالبه بتوانیم زیر ساخت‌های تولید گیاهان مقاوم به خشکی متناسب هر اقلیمی را فراهم کنیم.
- متاسفانه سالها است که سیستم آبیاری مکانیزه فضای سبز دانشگاه فرسوده شده و هدر رفت آب بالایی دارد. به همین دلیل سالهاست که در بخشهایی از دانشگاه از آب آشامیدنی برای آبیاری استفاده می‌شود. انتظار می‌رود که دانشگاه قبل از هر اقدامی سیستم آبیاری مکانیزه را بازطراحی و هوشمند سازی کند تا سیستم کهنه و ناکارآمد فعلی را به سیستمی دقیق با کاهش هدررفت آب و عاری از خطای انسانی ارتقا دهد. سپس با استفاده از علم طراحی فضای سبز خشکی دوست (xeriscaping) با تاکید بر گونه‌های بومی اقدام به ایجاد فضاهای زیبا و در عین حال متنوع نماید.
- کار خوب را باید به آدمهای با دانش و علاقه‌مند سپرد. باغبانی علمی است که با هنر و پشتکار و صبوری درآمیخته است. ساختار فرسوده و سنتی فعلی درک درستی از نگاه علمی ندارد. دانشگاه تهران تنها در داخل تهران ۶۴ هکتار فضای سبز و در دانشکدگان ابوریحان و کشاورزی (در پاکدشت و کرج) سطح بالایی از سرانه فضای سبز رابه خود اختصاص داده است که تقریبا با یک نیروی غیر متخصص در این رشته اداره می شود. در صورتیکه برای چنین فضای سبز ارزشمندی لازم است اداره فضای سبز با چند پرسنل متخصص شکل گیرد که متشکل از گیاهشناس، مهندس فضای سبز، معمار منظر و گیاهپزشک باشد تا به این فضای سبز بیمار و نیمه جان هر چه سریعتر رسیدگی شود. تک تک درختان دانشگاه میراث طبیعی شهر هستند و زیبنده بزرگترین و قدیمی‌ترین دانشگاه تهران نیست که مرتب درختانی خشک و یا پوشش آن آسیب ببیند. فضای سبز دانشگاه خود کلاسی است برای همه رشته‌ها که هر گیاه با پلاک شناسایی خود برگی از تاریخ طبیعی را به دانشجو آموزش می‌دهد. دانشگاه با داشتن هزاران فارغ التحصیل توانمند می‌تواند از پتانسیل علمی دانش آموختگان جوان خود استفاده کرده و تحولی در فضای سبز ایجاد و پیشرو در این عرصه باشد.
در خاتمه تاکید دارم که ما باید از گذشته درس بگیریم. بحران‌های امروز محصول کارهای عجولانه، خودسرانه و بی دقتی گذشتگان است. شاید بزرگترین راهنمایی که کمیته مشورتی دانشگاه تهران برای حل بحران آب به دولت داشته باشد، پرهیز از کارهای عجولانه و افتادن در دام عصاداران جادویی است. ما برای اصلاح خطاها احتیاج به عشق مادری به طبیعت و صبر پدری برای حل مشکلات داریم. این درس را از زبان آقای مینچ نویسنده کتاب تالابها در سفری که به آمریکا داشتم شنیدم. برای اصلاح فضای سبز و استفاده از توانمندی گیاهان بومی بایستی از دولت بخواهیم که همه شهرداری‌ها و دانشگاه‌ها را موظف به ساخت باغ گیاهشناسی در کلیه دانشگاههای معتبر کشور کند. همین یک قدم می‌تواند زمینه را برای انجام کارهای علمی بومی، تربیت نیروی توانمند، طراحی‌های خلاقانه منظر و گزینش و تولید گیاهانی مناسب هم برای فضای سبز و هم به عنوان گیاهان زراعی و زینتی جدید و عرضه آن به بازارهای جهانی فراهم کند.
تصویر ۴: عکسهایی از شخم پوشش چمن اطراف حوض مسجد دانشگاه و حذف گونه های خودرو و برخی درختچه ها و سر شاخه ها
تصویر ۵: باغچه پایلوت گونه های بومی در دانشگاه تهران
تصویر ۶: نمونه هایی از گیاهان بومی کاشته شده در باغچه پایلوت
* استاد گیاهشناسی دانشگاه تهران
۴۷۴۷
