بر پایه هشدارهایی که سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در پنجم ماه مه منتشر کرد، سویه جهش‌یافته‌ای از تب برفکی ابتدا در عراق و بحرین شناسایی شد؛ نخستین هشدارها نیز دقیقاً به همین دو کشور ارسال شد.
این هشدار جهانی، درخواست مشخصی داشت: کشورها باید به‌سرعت واکسن‌های خود را با سویه جدید تطبیق دهند و آمادگی کنترل تردد دام و نقاط مرزی را افزایش دهند. اما در ایران، واکسن‌های موجود همچنان متناسب با سویه قدیمی تولید می‌شد و با آنکه دام‌ها واکسینه شده بودند، ورود ویروس جدید باعث شکل‌گیری موج سنگین تلفات شد.
در همین بستر، گزارش‌ها از برخی استان‌ها ازجمله کرمانشاه، مسیرهای احتمالی ورود ویروس به کشور را به جابه‌جایی دام‌های وارداتی از قزاقستان به عراق، گوساله‌های خریداری‌شده از پاکستان یا حتی آلودگی تجهیزات حمل‌ونقل نسبت می‌دادند؛ ابهامی که تا امروز نیز هیچ روایت قطعی و رسمی درباره آن ارائه نشده است.
دامداری‌ها با ورود این سویه جدید، تنها با تلفات دامی مواجه نشدند؛ تب برفکی در عمل یکی از مؤثرترین بیماری‌ها در کاهش تولید شیر است و به گفته رضا باکری- دبیر انجمن صنایع لبنی- تنها در ماه‌های ابتدایی شیوع، عرضه شیر خام در کشور روزانه حدود سه هزار تن کاهش یافته است.
این افت عرضه در بازاری که پیش‌تر نیز با محدودیت نهاده‌های دامی روبه‌رو بود، به هم‌ریختن تعادل قیمتی را اجتناب‌ناپذیر کرد و قیمت شیر خام از نرخ مصوب ۲۰هزار تومان، به بیش از ۳۵هزار تومان در برخی نقاط رسید.
باکری در نشست فوق‌العاده کمیسیون صنایع غذایی اتاق ایران، صراحتاً اعلام کرد که «بی‌توجهی به هشدارهای بین‌المللی و تأخیر در به‌روزرسانی واکسن‌ها» عامل اصلی وقوع شوک قیمتی در بازار شیر بوده است. او در همین نشست یادآور شد که ترکیه با اقدام سریع در اصلاح واکسن‌ها توانست بیماری را کنترل کند، اما ایران پس از وقوع بحران مجبور به واردات واکسن از همان کشور شد؛ وضعیتی که نتیجه آن، تحمل خسارت تا زمان ورود واکسن مؤثر بوده است.
آسیب‌های این بیماری تنها به دامداری‌ها محدود نماند. کاهش عرضه شیر خام زمانی شدیدتر احساس شد که کارخانه‌های لبنی نیز به دلیل مشکلات ارزی، امکان واردات مواد اولیه را از دست دادند. صنعت لبنیات ایران سالانه حدود ۶۰۰ میلیون دلار مواد مصرفی شامل مایه پنیر، استارترهای ماست، پایدارکننده‌ها، پاکت و اقلام ضروری دیگر نیاز دارد.
با این حال، بسیاری از کارخانه‌ها، براساس اظهارات دبیر انجمن صنایع لبنی، ماه‌ها در صف تخصیص ارز باقی مانده‌اند و برخی واحدها حتی تا ۹ ماه مواد اولیه یا تجهیزات خریداری‌شده را در انبار نگه داشته‌اند اما اجازه ترخیص ندارند.
این وضعیت زمانی مهم‌تر می‌شود که بدانیم صنعت لبنیات کشور تنها در سال گذشته حدود یک میلیارد دلار صادرات داشته و عملاً یکی از زنجیره‌های فعال صادرات غیرنفتی ایران محسوب می‌شود. اما همین زنجیره به‌دلیل «تعلل در سیاست‌گذاری ارزی»، در آستانه از دست دادن توان تولید قرار گرفته است.
یکی از نکات تکان‌دهنده در این نشست، اشاره باکری به تخصیص ۹۰۰ میلیون دلار ارز ۲۸هزار و ۵۰۰ تومانی برای تأمین نهاده‌های گاو شیری بود. او تصریح کرد که این یارانه عملاً به دست مصرف‌کننده نهایی نمی‌رسد و تورم در طول زنجیره تولید اثر این یارانه را «کاملاً مستهلک» کرده است.
مقایسه تاریخی نیز این موضوع را روشن‌تر می‌کند: قیمت خرید شیر خام از ۴۸۰ تومان در سال ۱۳۹۰ به رقمی بیش از ۳۵هزار تومان رسیده است. به بیان دیگر، تمرکز یارانه در ابتدای زنجیره ــ و نه انتهای آن ــ طی سال‌های گذشته نتوانسته حمایت معناداری از مصرف‌کننده تأمین کند.
باکری در نامه‌ای که به رئیس‌جمهور ارسال کرده، پیشنهاد داده یارانه ارزی به‌جای نهاده‌ها، در انتهای زنجیره و در قالب کارت کالایی لبنیات توزیع شود؛ طرحی که به گفته او می‌تواند قیمت چند قلم اصلی لبنیات را «تقریباً به نصف» کاهش دهد و اثر مستقیم آن بر معیشت خانوار دیده شود.
آنچه اکنون صنعت لبنیات ایران را در وضعیت نیمه‌بحرانی قرار داده، یک عامل منفرد نیست، بلکه اجتماع چند روند است، شیوع سویه جدید تب برفکی و فقدان واکسن متناسب؛ تلفات دامی و افت محسوس تولید شیر؛ جهش قیمت شیر خام؛ صف‌های طولانی تخصیص ارز؛ کندی واردات مواد اولیه و عملکرد ضعیف سیاست‌های حمایتی. نتیجه این چرخه، نه‌تنها فشار بر تولیدکننده، بلکه کاهش قدرت خرید و مصرف لبنیات در میان مردم است؛ وضعیتی که به اعتقاد کارشناسان، در صورت استمرار، پیامدهای جدی برای سلامت و امنیت غذایی کشور خواهد داشت.
۲۲۳۲۲۹
