طبق آمارها، سرانه مطالعه در ایران حدود ۱۵ دقیقه و زمان حضور در فضای مجازی چندین برابر آن است. این شکاف بزرگ نشان می‌دهد فرهنگ مطالعه با چالش‌های ساختاری روبه‌روست و بخشی از آن به کم‌کاری مسئولین فرهنگی بازمی‌گردد.
یکی از دلایل کاهش میل به مطالعه این است که بسیاری از کتاب‌ها متناسب با نیازهای واقعی و روزآمد جامعه منتشر نمی‌شوند. در مقابل، فضای مجازی با تولید محتوای کوتاه، تصویری و متنوع، نیاز مخاطب امروزی را سریع‌تر و جذاب‌تر پاسخ می‌دهد.
۱. فضای مجازی؛ آینه بدون روتوش جامعه
یکی از تفاوت‌های مهم بین کتاب و فضای مجازی این است که فضای مجازی آینه بدون روتوش جامعه است. هر دغدغه، نقد، احساس یا نیاز مردم بدون تأخیر منتشر می‌شود؛ اما کتاب برای چاپ شدن باید مسیر طولانی، اداری و پرهزینه‌ای را طی کند: تألیف، ویرایش، ارزیابی، مجوز، چاپ و پخش. همین فرایند باعث می‌شود کتاب‌ها در بسیاری از موضوعات از زمانه عقب بمانند و نتوانند مانند فضای مجازی فوریت، تنوع و جذابیت ارائه دهند. این تفاوت طبیعی‌تر می‌کند که چرا جذابیت فضای مجازی برای مخاطب امروز بیشتر است.
۲. نبود برنامه‌ریزی جدی در نهادهای فرهنگی
بخش مهمی از ضعف مطالعه در ایران به نبود برنامه‌ریزی بلندمدت بازمی‌گردد. بسیاری از طرح‌های فرهنگی مقطعی، شعاری و وابسته به تغییر مدیران هستند و هیچ نقشه‌راه ملی برای ترویج کتاب‌خوانی وجود ندارد.
۳- بی‌توجهی به مدارس و کودکان
کتابخانه‌های ضعیف، کمبود محتوای جذاب برای نوجوانان و نبود زمان مطالعه در مدارس باعث شده نسل جدید با کتاب بیگانه شود و فضای مجازی جای آن را پر کند.
۴. گرانی کتاب و ضعف زیرساخت‌ها
بالا بودن قیمت کتاب، کاهش بودجه کتابخانه‌ها و محدودیت دسترسی عمومی، میل به مطالعه را کاهش داده و مردم را به سمت گزینه‌های رایگان و آسان مثل شبکه‌های اجتماعی سوق داده است.
۵. فقدان استراتژی دیجیتال برای ترویج کتاب
مسئولین فرهنگی نتوانسته‌اند از ظرفیت فضای مجازی برای ترویج کتاب‌خوانی استفاده کنند. معرفی کتاب، تولید محتوای جذاب و حمایت از نسخه‌های الکترونیک می‌توانست شکاف میان مطالعه و فضای مجازی را کم کند، اما این فرصت از دست رفته است.
راه‌حل‌ها و پیشنهادهای عملی برای افزایش سرانه مطالعه
برای بهبود وضعیت مطالعه در کشور، مجموعه‌ای از راه‌حل‌های اجرایی و قابل‌عمل پیشنهاد می‌شود:
- تولید کتاب‌های جذاب و روزآمد
- حمایت از ناشران برای تولید محتوای مرتبط با نیاز روز جامعه
- انتشار کتاب‌هایی با زبان ساده‌تر، ساختار جذاب‌تر و موضوعات کاربردی
- توجه جدی به سلیقه نسل جدید، به‌ویژه نوجوانان
- استفاده هوشمندانه از فضای مجازی
- تولید محتوای ویدئویی کوتاه برای معرفی کتاب‌ها
- همکاری با اینفلوئنسرها برای ترویج کتاب‌خوانی
- ایجاد کمپین‌های دیجیتال مانند «چالش ۱۵ دقیقه مطالعه»
- تقویت کتابخانه‌ها و کاهش هزینه مطالعه
- گسترش کتابخانه‌های عمومی در محلات
- ارائه اشتراک‌های ارزان برای کتاب‌های الکترونیک
- حمایت دولتی برای کاهش قیمت کتاب
- بازطراحی برنامه‌های مدرسه‌محور
- ایجاد حداقل ۳۰ دقیقه زمان مطالعه آزاد در مدارس
- تجهیز کتابخانه‌های مدارس با کتاب‌های جذاب و جدید
- برگزاری جشنواره‌های داستان‌خوانی و کتاب‌خوانی برای دانش‌آموزان
- تدوین نقشه‌راه ملی کتاب‌خوانی
- هماهنگی میان آموزش‌وپرورش، ارشاد، رسانه ملی و شهرداری‌ها
- اجرای برنامه‌ای ۱۰ ساله با هدف افزایش تدریجی سرانه مطالعه
- پایش مستمر و گزارش‌دهی عمومی درباره پیشرفت برنامه‌ها
سرانه مطالعه پایین؛ نتیجه کم‌کاری فرهنگی و غلبه فضای مجازی
سرانه مطالعه پایین در ایران نتیجه ترکیب سه عامل است: کم‌کاری مسئولین فرهنگی، تولید کتاب‌های غیرجذاب و نامتناسب با نیاز روز، و برتری محتوایی فضای مجازی. اگر برنامه‌ریزی منسجم، حمایت از نشر مدرن و توجه به نسل جدید جدی گرفته شود، بازگشت کتاب به سبک زندگی ایرانی دور از دسترس نخواهد بود.
