الهه جعفرزاده: خشکی دریاچه ارومیه، یکی از مهمترین بحرانهای زیستمحیطی ایران در دهههای اخیر، ممکن است پرسشی بنیادین را پیش روی ما قرار میدهد: آیا این دریاچه پیشتر نیز چنین خشکیهایی را تجربه کرده است؟
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشکده بینالمللی زلزلهشناسی، در گفتوگو با سیلاد با تکیه بر دادههای زمینشناسی در پاسخ به این پرسش میگوید: «سوابق دیرینهشناسی بلندمدت نشان میدهد که اگرچه دریاچه ارومیه به طور طبیعی مستعد نوسانات است، اما خشک شدن سریع فعلی یک پدیده جدید است که برای اولین بار به دلیل اقدامات انسانی رخ داده است.»
بنا به گفته زارع، تجزیه و تحلیل هسته رسوبی دریاچه در پژوهشهای اخیر نشان داده که سابقهای از تعادل آب دریاچه ارومیه در طول چند هزاره گذشته وجود دارد که امکان میدهد که تهدیدات اقلیمی طبیعی را از تغییرات فعلی و ناشی از فعالیتهای انسانی تفکیک کنیم.
او در ادامه به سایر خشکیهای رخداده اشاره میکند: «دورههای کاهش قابل توجه سطح آب دریاچه ناشی از تغییرات اقلیمی، مربوط به ناهنجاریهای اقلیمی منطقهای یا جهانی نیز هست که منجر به کاهش بارندگی و یا افزایش تبخیر در حوضه دریاچه ارومیه شده است.
شواهد موجود در رسوبات دریاچه ارومیه خشکی مهمی تقریباً ۴۲۰۰ سال قبل همرمان با رویداد خشکی منطقهای با یک افت قابل توجه سطح آب را نشان میدهد.
خشکی شدید دیگری با افت سطح آب تقریباً در ۳۱۰۰ تا ۲۷۰۰ سال قبل رخ داده و با عصر برنز-عصر آهن همزمان است با خشکی و کاهش کل منطقه مربوط بوده که به حوضه دریاچه ارومیه نیز گسترش یافته است.
خشکی شدید آخر تقریباً ۱۱۰۰ تا ۸۰۰ سال قبل با ناهنجاری اقلیمی قرون وسطی همزمان است که این دوره با افزایش انواع گردههای زیستگاه شور و در نتیجه گسترش دشتهای گلی شور نشان از پسروی دریاچه ارومیه دارد.»
او اضافه میکند: «حدود ۲۰۰ سال قبل نیز در اوایل قرن نوزدهم خشکسالی شدیدی ثبت شده که به حدی شدید بوده که طبق گزارشها، مردم میتوانستند در برخی از بخشهایی از دریاچه پیادهروی کنند.»
دورههایی از افزایش رطوبت مؤثر نیز همراه با بارش بیشتر نسبت به تبخیر وجود داشته که منجر به افزایش سطح دریاچه شده است. استاد پژوهشکده بینالمللی زلزله در این راستا عنوان میکند: «حدود ۱۵۰۰ تا حدود ۵۵۰ سال قبل در گردههای درختی به ویژه بلوط و کاهش نشانگرهای پوشش گیاهی استپی نشان میدهد که آب و هوای مرطوبی به گسترش پوشش جنگلی در ارتفاعات کمک کرده است. حدود ۱۹۰۰ تا حدود ۲۰۰۰ سال قبل نوعی هاگ گیاه آبزی نشاندهنده افزایش کوتاه مدت سطح دریاچه در این بازه زمانی نشاندهنده افزایش آبهای کم ژرفا و شور است.»
زارع اضافه میکند: «از سوی دیگر دادههای دیرینه اقلیم بهویژه فقدان لایههای ضخیم تبخیری در رسوبات هولوسن، نشان میدهد که دریاچه ارومیه هرگز در طول نوسانات طبیعی اقلیمی در حدود ۱۱۷۰۰ سال گذشته بهطور کامل خشک نشده است. بنابراین بر اساس داده ها و مطالعات تاکنون موجود، دریاچه تابآوری قابلتوجهی در برابر خشکسالیهای شدید گذشته نشان داده است.»
او در پایان تصریح میکند: «کاهش فعلی سطح آب دریاچه را نمیتوان صرفاً به خشکسالی طبیعی نسبت داد. این دریاچه از نظر تاریخی دورههای خشکتری نسبت به دورههای اخیر را پشت سر گذاشته است، که نشان میدهد که خشک شدن اخیر نتیجه مداخله انسانی و غیر اقلیمی است.
از حدود سال ۱۳۸۰ این دریاچه بین ۴ تا۷ متر کاهش یافته و بیشتر حجم و مساحت خود را تنها در دو تا سه دهه از دست داده است، که بر اساس اطلاعات تاکنون موجود در تاریخ طبیعی آن طی هولوسن – از ۱۱۷۰۰ سال قبل تا دوران مدرن – بیسابقه بوده است.»
۴۷۲۳۲
