الهه جعفرزاده: سد لار، یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب تهران، در آستانه خشکی کامل قرار دارد. این وضعیت بحرانی بار دیگر توجه افکار عمومی و کارشناسان را به دلایل زمین‌شناختی و مهندسی این ناکامی جلب کرده است. دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله، در گفت‌وگویی با سیلاد، به بررسی دقیق و مستند دلایل زمین‌شناسی و تاریخی عدم موفقیت سد لار در تأمین آب می‌پردازد و می‌گوید: «از سال ۶۰ تاکنون مشکل نشت آب از اطراف مخزن سد پدیدار شد؛ به‌نحوی‌که در سال‌های با بارندگی معمول، حدود ۲۲۰ میلیون مترمکعب آب از چشمه‌های ۱۰ کیلومتری پایین‌دست سد خارج می‌شود و تنها ۱۷۰ میلیون مترمکعب آب باقی‌مانده ذخیره‌شده در مخزن به سمت نیروگاه کلان و سد لتیان ارسال می‌شود.»
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
وضعیت فعلی سد لار چگونه است؟
سد لار، یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب تهران، در تابستان ۱۴۰۴ با کاهش شدید ذخیره آب روبه‌رو بوده و اکنون در آستانه خشکی کامل قرار دارد. گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که حجم آب این سد به کمتر از ۳ درصد ظرفیت رسیده و هدررفت آب از آن سالانه به ۲۷۰ میلیون مترمکعب می‌رسد.
چرا سد لار از نظر زمین‌شناسی پروژه‌ای ناموفق محسوب می‌شود؟
سد لار در شمال تهران، نمونه‌ای کلاسیک در زمین‌شناسی مهندسی است که در آن پیچیدگی‌های زمین‌شناختی منطقه دست‌کم گرفته شده‌اند. مسائل اصلی مربوط به نفوذپذیری بالا و کارستی بودن منطقه مخزن است که منجر به هدررفت قابل توجه آب می‌شود. خطای اساسی، انتخاب محل سد بوده که از نظر زمین‌شناسی برای نگهداری آب نامناسب بود.
سابقه مطالعات زمین‌شناسی در این منطقه به چه زمانی بازمی‌گردد؟
رود لار در حوضه آبخیز هراز در مجاور سامانه آتشفشانی دماوند قرار دارد و مهم‌ترین سرمنشأ رودخانه هراز است. طرح سد لار از اوایل دهه ۲۰ شمسی مطرح شد. همان زمان زنده‌یاد دکتر یدالله سحابی مکان احداث سد روی سازند لار را از نظر زمین‌شناسی غلط اعلام کرد. در دهه ۵۰ نیز دکتر فریدون سحابی نشان داد که اهداف پروژه قابل تأمین نیست. در بازدیدی در آذر ۱۳۶۷، استاد سحابی برای ما دانشجویان تحلیل کرد که سنگ‌های رسوبی منطقه مسیرهای فرار آب را فراهم کرده‌اند – که در پژوهش‌های ایشان در دانشگاه تهران و نزد وزارت نیرو به خوبی نشان داده شده بود.
هدف اولیه از این طرح چه بود؟
هدف اعلام‌شده، تأمین آب دشت بزرگ هراز و همچنین تأمین آب تهران -از طریق انتقال آب به مخزن سد لتیان- بود.
آیا از همان آغاز آب‌گیری، نشتی آب از سد مشاهده شده بود؟
بله، از سال ۶۰ تاکنون مشکل نشت آب از اطراف مخزن سد پدیدار شد؛ به‌نحوی‌که در سال‌های با بارندگی معمول، حدود ۲۲۰ میلیون مترمکعب آب از چشمه‌های ۱۰ کیلومتری پایین‌دست سد خارج می‌شود و تنها ۱۷۰ میلیون مترمکعب آب باقی‌مانده ذخیره‌شده در مخزن به سمت نیروگاه کلان و سد لتیان ارسال می‌شود.
تصمیمات وزارت نیرو در قبال حقابه دشت هراز چه تأثیری داشته‌اند؟
با رشد جمعیت تهران و ساخت شهرک‌های اقماری اطراف آن، به‌تدریج حقابه‌های دشت هراز از سد لار توسط وزارت نیرو حذف شد و با هدف جبران کمبود آب دشت هراز، وزارت نیرو تصمیم نادرست دیگری گرفت که همان «احداث سد هراز» روی رود هراز است؛ که از سال ۸۹ ساخت آن آغاز شد.
ویژگی‌های زمین‌شناسی سازند لار چیست؟
سنگ آهک کارستی و دولومیت در محدوده مخزن به نام سازند لار به سن ژوراسیک-کرتاسه، شکسته و کارستی است. در فرآیند کارستی شدن، سنگ‌های محلول با آب کمی‌اسیدی (از باران یا ذوب برف) حل می‌شوند و شبکه‌ای از حفره‌ها و زهکش‌های زیرزمینی ایجاد می‌کنند که منطقه را به یک اسفنج سنگی تبدیل کرده‌اند.
نقش آتشفشان دماوند در این فرآیند چیست؟
فعالیت آتشفشانی دماوند تولید آب اسیدی را تشدید کرده که باعث انحلال سنگ آهک سازند لار می‌شود. گازهایی مانند CO₂ و H₂S آزاد می‌شوند که در آب حل شده و اسید کربنیک تشکیل می‌دهند. این رواناب اسیدی به دره رودخانه لار جریان می‌یابد و انحلال سنگ‌های کربناته را تسریع می‌کند.
آیا ساخت سد در منطقه‌ای گسله تأثیر منفی داشته؟
بله، سد لار بر دره‌ای ساخته شده که در راستای گسل لار قرار دارد. شکستگی‌ها و گسل‌ها مجاری با نفوذپذیری بالا برای جریان آب اسیدی هستند و منجر به توسعه سریع ویژگی‌های کارستی مانند غارها و گودال‌ها می‌شوند.
آیا فعالیت‌های آتشفشانی گذشته نیز نقش داشته‌اند؟
جریان‌های گدازه از دماوند تنگه لار را مسدود کرده و دریاچه‌های طبیعی بزرگی ایجاد کرده‌اند. این دریاچه‌ها فشار هیدرواستاتیک را افزایش داده و مجاری کارستی عمیق را در سنگ آهک تشکیل داده‌اند که زمینه‌ساز نشتی دائمی از زمان ساخت سد مدرن لار شده‌اند.
آیا می‌توان گفت که ساختارهای کارستی عامل اصلی نشتی هستند؟
بله، ترکیب شکستگی سنگ و انحلال شیمیایی به دلیل فعالیت آتشفشانی منجر به بزرگ شدن ساختارهای کارستی شده که مسیرهایی در مقیاس بزرگ برای آب فراهم کرده‌اند و مانع از پر شدن مخزن تا ظرفیت طراحی‌شده شده‌اند.
آیا در انتخاب محل سد، شناخت زمین‌شناسی کافی وجود داشته؟
خیر، از ابتدا شناخت درستی از زمین‌شناسی دره لار کسب نشده و نفوذپذیری شبکه کارستی دست‌کم گرفته شده است. شکستگی‌های پهنه گسله لار مسیرهای اصلی حرکت آب هستند و زمین‌شناسی نامناسب مستقیماً به هدررفت فاجعه‌بار آب به صورت دائمی منجر شده است و از ابتدا مخزن را بسیار ناکارآمد کرده است.
در پایان، آیا می‌توان گفت سد لار پروژه‌ای شکست‌خورده است؟
نادیده گرفتن زمین‌شناسی محل ساخت سد طی حدود هفتاد سال اخیر موجب شده تا سد لار همچنان سایتی شکست‌خورده از نظر تأمین آب باشد و محلی دائمی برای هزینه‌تراشی از بودجه ملی کشور. تداوم فعالیت‌ها در محدوده سد لار آدم را به یاد چاه میرزا آغاسی می‌اندازد! معروف است که حاج میرزا عباسی آغاسی، صدراعظم زمان محمد شاه قاجار، چاه‌کنی را به تپه‌های عباس‌آباد آور و از او خواست در زمین میرزا آغاسی برایش چاه بکند. چاه‌کن پس از مدتی که تلاش کرد فهمید که به آب نخواهد رسید. به میرزا آغاسی می‌گوید «حاجی! به خدا اینجا به آب نمی‌رسه» و میرزا آغاسی جواب می‌دهد: «تو بکن! اگر برای من آب نداره، برای تو که نون داره».
۴۷۲۳۲
