سیلاد- محمدحسین لطف‌الهی: در شرایطی که انتظار می‌رفت بعد از بازگشت تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، تلاش‌ها برای خروج دوباره از ذیل فصل ۷ افزایش یابد و ابتکارات دیپلماتیک جدیدی برای اصلاح روابط با اروپا مطرح شود، ماجرای پهپادهای ایرانی که روسیه با استفاده از آن‌ها حریم هوایی کشورهای عضو ناتو را نقض می‌کند، به یک چالش اساسی بدل شده است.
مرداد ۱۴۰۴، زمانی که گیدئون سعار، وزیر امور خارجه اسرائیل به دعوت همتای اوکراینی خود به کی‌یف سفر کرده بود، اوکراینی‌ها او را به یکی از میادین اصلی شهر بردند تا یک فروند پهپاد روسی «گران-۲» را که توسط پدافند اوکراین هدف قرار گرفته شده بود، به او نشان دهند. هرچند این پهپادها به عنوان پهپاد ایرانی به سعار معرفی شدند، اما شواهد نشان می‌دهد روسیه هم تغییرات زیادی در مدل اولیه طراحی پهپادهای ایرانی اعمال کرده و هم فرایند تولید را با حداقل نقش‌آفرینی از سوی ایران پیش می‌برد.
مدت زیادی از آغاز جنگ در اوکراین نمی‌گذشت که استفاده مداوم روسیه از پهپاد «شاهد ۱۳۶» برای بمباران مناطق مسکونی و زیرساخت‌های انرژی اوکراین، در کنار صدای خاص و ظاهر متفاوت این پهپادها باعث شد خیلی زود مسئله صادرات پهپاد به روسیه از سوی ایران به یکی از مهم‌ترین محورهای اختلاف میان ایران و کشورهای غربی به ویژه اروپایی‌ها بدل شود. هرچند ایران در ابتدا انتقال هر گونه پهپاد به روسیه را انکار می‌کرد، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه وقت ایران آبان ماه ۱۴۰۱ در گفت‌وگویی با خبرنگاران اعلام کرد که «ماه‌ها پیش از آغاز جنگ، ایران تعداد محدودی پهپاد به روسیه فروخته است.»
اروپایی‌ها در ابتدا بر این باور بودند روسیه در طول جنگ به واردات پهپاد از ایران متکی است با این حال اطلاعاتی که بعدها به طور گسترده در گزارش‌های رسانه‌ای و اطلاعاتی بازتاب یافت نشان داد که روسیه نه‌تنها به واردات پهپاداز ایران اتکا نداشت بلکه با راه‌اندازی خط تولید پهپادهایی بر پایه شاهد ۱۳۶ ایرانی، در این زمینه خودکفا شد. همچنین مسکو تغییرات بسیار زیادی شامل تغییر موتور، سرجنگی، جنس سازه و حتی رنگ روی این پهپادها اعمال کرد تا برای استفاده در برابر پدافند پیشرفته اوکراین مناسب باشد.
تحلیلگران و مقام‌های امنیتی آمریکایی باور دارند بیش از ۹۰ درصد از فرایند تولید پهپادهای مدل شاهد که ستون فقرات حملات پهپادی روسیه به اوکراین را تشکیل می‌دهند، در صنایع نظامی روسیه به ویژه کارخانه آلابوگا (واقع در منطقه تاتارستان) انجام می‌شود.
این سیاست کرملین باعث شد در حالی که ایران با تبعات سنگین همکاری نظامی با روسیه در جنگ اوکراین شامل تیره و تار شدن روابط با کشورهای اروپایی و تحریم‌های اتحادیه اروپا دست و پنجه نرم می‌کرد
و در جهان به عنوان یکی از حامیان و شرکای روسیه در این جنگ معرفی می‌شد، از نظر اقتصادی و نظامی دستاورد قابل توجهی نداشته باشد. نگاهی به آمار صادرات ایران به روسیه در سال‌های ۱۴۰۱، ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ ثابت می‌کند رشد چشمگیری در روابط اقتصادی ایران و روسیه در این مدت رخ نداده است. برخی منابع غربی نظیر سی‌ان‌ان مدعی شده‌اند که قرار بود روسیه در ازای دریافت این پهپادها برخی تکنولوژی‌های نظامی پیشرفته خود را به تهران منتقل کند اما مسکو به این تعهد عمل نکرد.
مشخص نیست این روند تولید، تحت لیسانس صورت می‌گیرد، امتیاز تولید به کلی فروخته شده یا روسیه بدون موافقت ایران طراحی شاهدها را کپی کرده و به تولید انبوه رسانده است.
سیر تحول پهپادهای شاهد در روسیه
نخستین پهپادهای خانواده «شاهد» که در تهاجم همه‌جانبه روسیه به اوکراین به کار رفتند، مدل‌های ایرانی «شاهد-۱۳۱» و «شاهد-۱۳۶» بودند. این پهپادها اولین بار در سال ۲۰۲۲ علیه اوکراین استفاده شدند.
این پهپادهای نسبتاً ارزان‌قیمت و دوربرد، که «انتحاری» نیز خوانده می‌شوند، برای پرواز مستقیم به سوی هدف و انفجار در لحظه برخورد طراحی شده‌اند.
در سال ۲۰۲۳، مسکو تولید نسخه‌های بومی خود را با نام‌های «گران-۱» و «گران-۲» آغاز کرد. این پهپادها بر اساس طرح‌های ایرانی، اما در تأسیسات داخلی روسیه مونتاژ می‌شدند.
«گران-۱» که نسخه‌برداری از «شاهد-۱۳۱» است، حدود ۲.۶ متر طول و ۲.۲ متر دهانه بال (فاصله دو سر بال) دارد و برد آن به حدود ۹۰۰ کیلومتر می‌رسد.
اما این مدل هم در قیاس با «گران-۲» (برگرفته از «شاهد-۱۳۶») کوچک است؛ پهپادی با ۳.۵ متر طول و ۲.۵ متر دهانه بال. روسیه اکنون همین نوع را به تولید انبوه رسانده است.
اگرچه پهپادهای «گران-۲» ساخت روسیه از نظر ظاهری به نمونه‌های ایرانی شباهت دارند، اما دستخوش تغییرات متعددی شده‌اند. کلاهک جنگی آن‌ها تا ۹۰ کیلوگرم تقویت شده و سامانه‌های ناوبری‌شان در برابر ایجاد اختلال (پارازیت) مقاوم‌تر شده‌اند. همچنین، در مدل‌های جدیدتر از گیرنده‌های ماهواره‌ای پیشرفته یا حتی ماژول‌های سیم‌کارت برای افزایش دقت استفاده می‌شود. «گران-۲» می‌تواند به سرعت ۱۸۵ کیلومتر بر ساعت دست یابد و تا ۲۵۰۰ کیلومتر پرواز کند.
روسیه در حملات پهپادی انبوه خود، معمولاً از ترکیبی از پهپادهای تهاجمی «گران-۲» و پهپادهای فریب‌دهنده موسوم به «گِربرا» (Gerbera) استفاده می‌کند.
«گربرا» پهپادی کوچک‌تر است که برای فریب و اشباع پدافند هوایی اوکراین طراحی شده است. این پهپاد از فوم و تخته سه‌لا ساخته شده، کمتر از ۲۰ کیلوگرم وزن و بردی حدود ۶۰۰ کیلومتر دارد. طبق گزارش‌ها، همین پهپادهای «گربرا» در ۱۰ سپتامبر حریم هوایی لهستان را نقض کردند.
«گران-۲» ظاهری مثلثی‌شکل با بال‌های صاف و باریک دارد. در بخش عقبی آن یک موتور ملخی کوچک نصب شده که صدای وزوز مانندی تولید می‌کند؛ صدایی که اغلب به موتور گازی یا اره برقی تشبیه می‌شود.
همین صدا باعث شده است که پهپادهای تهاجمی روسیه، علاوه بر ابزار تخریب، به وسیله‌ای برای جنگ روانی نیز بدل شوند. هنگام حملات انبوه، آسمان شب در شهرهای اوکراین آکنده از صدای وزوز این پهپادها می‌شود. مردم محلی به نوسانات این صدا عادت کرده‌اند و از طریق زیر و بم شدن آن، پی می‌برند که پهپاد در حال کاهش یا افزایش سرعت، یا در حال اوج‌گیری یا کاهش ارتفاع است. در لحظات نهایی، پیش از اصابت به هدف، این صدای وزوز، هم از نظر بلندی (حجم) و هم از نظر فرکانس (زیر و بمی)، به شکل چشمگیری افزایش می‌یابد؛ حالتی که یادآور بمب‌افکن‌های شیرجه‌رو «اشتوکا» آلمان در جنگ جهانی دوم است.
برد پهپادها چقدر است؟
گمان می‌رود برد «شاهد-۱۳۶» اصلی به ۲۵۰۰ کیلومتر برسد. طبق اطلاعات نظامی اوکراین، نسخه تولید داخل روسیه، یعنی «گران-۲»، نیز در پیکربندی استاندارد خود همین برد را حفظ کرده است.
این مسافت برای رسیدن به تقریباً تمام کشورهای اروپایی عضو ناتو از مبدأ پایگاه‌های پرتاب در خاک روسیه یا مناطق اشغالی مانند کریمه، کافی است. به عنوان مثال، «بریانسک» که یک سایت پرتاب کلیدی در نزدیکی مرز شمالی اوکراین است، با لهستان، لیتوانی و لتونی کمتر از ۶۰۰ کیلومتر فاصله دارد. در جبهه جنوبی نیز پهپادهایی که از کریمه پرتاب می‌شوند، به سادگی می‌توانند به اهدافی در جنوب و مرکز اوکراین، و همچنین مولداوی و رومانی، دست یابند.
با این حال، همه پهپادهای «گران» یکسان ساخته نمی‌شوند. اطلاعات اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۴ گزارش داد که روسیه مدل‌های سنگین‌تری از «گران-۲» را با کلاهک‌های جنگی بزرگتر (۹۰ کیلوگرم در مقایسه با ۵۰ کیلوگرم معمول) به کار گرفته که این تغییر، برد آن‌ها را به حدود ۶۵۰ کیلومتر کاهش داده است.
پهپادهای «گربرا» نیز از این قاعده مستثنا نیستند و هم از نظر هدف و هم عملکرد تفاوت‌هایی دارند. برد این پهپادها بسیار کمتر (نهایتاً ۶۰۰ کیلومتر) است، اما همین برد نیز برای ورود به قلمرو ناتو کفایت می‌کند.
ورود این پهپادها به حریم هوایی لهستان ثابت کرد که حتی این پرنده‌های سبک‌وزن نیز تهدیدی مستقیم در فراسوی مرزهای اوکراین به شمار می‌روند.
پهپادها کجا ساخته می‌شوند؟
پهپادهای روسی برگرفته از خانواده «شاهد»، عمدتاً در منطقه ویژه اقتصادی «آلابوگا» واقع در یلابوگا تاتارستان (حدود ۱۰۰۰ کیلومتری شرق مسکو) تولید می‌شوند.
کارخانه پهپادسازی یلابوگا که در سال ۲۰۲۳ افتتاح شد، اکنون به یکی از قطب‌های اصلی تولید پهپاد در روسیه تبدیل شده است. طبق گزارش‌ها، این کارخانه از اواسط سال ۲۰۲۵ ظرفیت تولید بیش از ۵۰۰۰ پهپاد در ماه را دارد.
رسانه‌های دولتی روسیه این مجتمع را «بزرگترین و مخفی‌ترین کارخانه پهپادسازی جهان» نامیده‌اند. این کارخانه به کارگاه‌های ریخته‌گری، آهنگری و خطوط مونتاژ کاملاً بومی مجهز است و به روسیه اجازه می‌دهد تا فرآیند تولید را مستقلاً پیش ببرد.
به گفته مقامات دفاعی، میزان تولید در ماه مه ۲۰۲۵، تقریبا ۹ برابر بیشتر از برنامه زمان‌بندی‌شده اولیه بوده است.
طبق برآوردهای اوکراین و غرب، روسیه در نظر دارد تنها در سال ۲۰۲۵، بالغ بر ۳۰ هزار پهپاد دوربرد و ۲ میلیون پهپاد FPV تولید کند. چنین ظرفیتی به مسکو اجازه خواهد داد تا روزانه صدها یا حتی هزاران پهپاد را روانه نبرد کند.
هزینه پهپادها چقدر است؟
برآورد هزینه دقیق یک پهپاد دشوار است. قیمت‌ها بسته به عواملی چون مکان و زمان تأمین، شیوه تولید و قطعات به کار رفته، تفاوت چشمگیری با یکدیگر دارند.
هزینه هر فروند «گران-۲» تولید روسیه، بین ۲۰ تا ۵۰ هزار دلار تخمین زده می‌شود؛ به‌ویژه که با گسترش تولید انبوه در تأسیسات داخلی مانند آلابوگا، این قیمت رو به کاهش است. البته این ارقام، هزینه‌های پنهان مانند اصلاحات میدانی، حمل‌ونقل، هزینه‌های خدمه پرتاب و زیرساخت‌ها را در بر نمی‌گیرد. همچنین برخی پهپادها با سامانه‌های ناوبری ماهواره‌ای یا مودم‌های پیشرفته‌تر ارتقا یافته‌اند که ارزش نهایی آن‌ها را بالا می‌برد.
قیمت پهپادهای فریب‌دهنده‌ای مانند «گربرا» محاسبات را پیچیده‌تر می‌کند. هزینه این پهپادها تنها چند هزار دلار برآورد می‌شود. اطلاعات اوکراین حاکی از آن است که گران‌ترین بخش آن‌ها (موتور) فقط ۳۵۰ تا ۵۰۰ دلار قیمت دارد و مابقی بدنه از مواد ارزان‌قیمت و سبک ساخته شده است. به دلیل همین تنوع قیمت، کارشناسان نظامی توصیه می‌کنند که به جای تمرکز صِرف بر قیمت هر پهپاد، ظرفیت روسیه برای جایگزینی آن‌ها سنجیده شود.
۳۱۲/۴۲