تینا مزدکی_زلزله همیشه یکی از پدیده‌های طبیعی غیرقابل پیش‌بینی و هراس‌آور بوده است. با هر زمین‌لرزه بزرگی که رخ می‌دهد، شایعات و گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال وقوع زلزله‌های بعدی به سرعت منتشر می‌شود. برخی ادعا می‌کنند که زلزله را می‌توان با دقت بالا پیش‌بینی کرد و به نشانه‌هایی مانند تغییرات جوی، رفتار غیرعادی حیوانات یا افزایش ناگهانی گاز رادون در جو اشاره می‌کنند. از سوی دیگر، دانشمندان تأکید دارند که پیش‌بینی دقیق زمان و مکان زلزله هنوز ممکن نیست و روش‌های علمی تنها می‌توانند احتمال وقوع زلزله را در بلندمدت تخمین بزنند.
در این میان، اخبار و شایعاتی که هر از گاهی درباره وقوع زلزله‌های بزرگ منتشر می‌شود، نگرانی عمومی را افزایش می‌دهد. اما آیا این پیش‌بینی‌ها پایه و اساسی علمی دارند؟ در این گفت‌وگو با مهدی زارع زلزله‌شناس و استاد دانشگاه، به بررسی امکان‌پذیری پیش‌بینی دقیق زلزله، واقعیت‌های علمی موجود و تأثیر شایعاتی در مورد زلزله بر جامعه می‌پردازیم.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
در بسیاری از موارد، هشدارهای کاذب و پیش‌بینی‌های ناموفق رخ می‌دهد
مهدی زارع، در پاسخ به این پرسش که با توجه به این که پیش‌بینی زلزله یکی از موضوعات چالش‌برانگیز در علوم زمین‌شناسی است، آیا می‌توانیم زلزله را پیش‌بینی کنیم، گفت:« پیش‌بینی زلزله را می‌توان به دو دسته کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم کرد. پیش‌بینی کوتاه‌مدت تلاش می‌کند وقوع زلزله را در بازه‌ای از چند ساعت تا چند هفته پیش‌بینی کند تا هشدارهای فوری داده شود. این نوع پیش‌بینی عمدتاً به مشاهده پیش‌نشانگرهایی مانند پیش‌لرزه‌ها، تغییرات سطح زمین، انتشار گازهای خاص (مثل رادون) و تغییرات آب‌های زیرزمینی متکی است.»
او ادامه داد:«در مقابل، پیش‌بینی بلندمدت زلزله برای بازه‌های زمانی طولانی‌مدت، مثلاً سال‌ها یا حتی دهه‌ها، انجام می‌شود. این روش برای برنامه‌ریزی شهری، تدوین آیین‌نامه‌های ساخت‌وساز و ارزیابی ریسک لرزه‌ای کاربرد دارد. داده‌های زلزله‌های تاریخی، نقشه‌برداری گسل‌ها و حرکت ورقه‌های زمین‌ساختی در این پیش‌بینی استفاده می‌شوند.»
او همچنین در پاسخ به این سوال که در حال حاضر، کدام‌یک از این دو روش قابل‌اعتمادتر هستند گفت:« پیش‌بینی کوتاه‌مدت هنوز به سطحی از دقت نرسیده که بتوان به آن اتکا کرد. در بسیاری از موارد، هشدارهای کاذب و پیش‌بینی‌های ناموفق رخ می‌دهد، زیرا فرآیندهای زمین‌لرزه‌ای بسیار پیچیده هستند. اما پیش‌بینی بلندمدت، به‌ویژه برای شناسایی مناطق پرخطر، قابل‌اعتمادتر است و در سطح جهانی مورد پذیرش قرار گرفته است. البته این روش نمی‌تواند زمان دقیق یا بزرگی زلزله را پیش‌بینی کند، اما برای تعیین سیاست‌های ایمنی و مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها بسیار مفید است.»
حیوانات قبل از وقوع زلزله رفتارهای غیرعادی از خود نشان می‌دهند
زارع در ادامه در رابطه با ادعاهایی مبنی بر ارتباط زلزله با تغییر رفتار حیوانات یا تغییرات جوی گفت:«این ادعاها مدت‌هاست که موردبحث قرار گرفته‌اند، اما شواهد علمی محکمی برای تأیید آن‌ها وجود ندارد. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهند که حیوانات قبل از وقوع زلزله رفتارهای غیرعادی از خود نشان می‌دهند، اما این رفتارها می‌توانند ناشی از عوامل مختلفی مانند تغییرات آب‌وهوایی یا استرس باشند. در مورد تغییرات جوی نیز برخی ادعا می‌کنند که افزایش گاز رادون یا تغییر در شکل ابرها می‌تواند نشانه‌ای از وقوع زلزله باشد. اگرچه برخی مطالعات به ارتباط احتمالی این موارد پرداخته‌اند، اما تاکنون شواهد کافی برای استفاده از این روش‌ها در پیش‌بینی دقیق زلزله ارائه نشده است.»
تاکنون هیچ زلزله‌ای به‌طور دقیق و با قابلیت تکرار موفق پیش‌بینی نشده است
او در رابطه با این پرسش که آیا تاکنون زلزله‌ای با دقت بالا پیش‌بینی شده است نیز گفت:« خیر، تاکنون هیچ زلزله‌ای به‌طور دقیق و با قابلیت تکرار موفق پیش‌بینی نشده است. تنها موردی که به‌عنوان یک پیش‌بینی موفق ثبت شده، زلزله هایچنگ چین در سال ۱۹۷۵ بود. در آن مورد، پیش‌لرزه‌های مکرر و تغییرات سطح آب‌های زیرزمینی مشاهده شد که منجر به تخلیه منطقه و کاهش تلفات شد. اما این یک مورد استثنایی بود. برای مثال، تنها یک سال و نیم بعد، زلزله تانگشان ۱۹۷۶ در چین بدون هیچ هشداری رخ داد و تلفات سنگینی برجای گذاشت. همچنین زلزله‌های بزرگی مانند بم (۲۰۰۳) و توهوکو (ژاپن، ۲۰۱۱) بدون هشدار قبلی اتفاق افتادند.»
به گفته این زلزله‌شناس با توجه به اینکه پیش‌بینی دقیق زلزله امکان‌پذیر نیست و هنوز چالش برانگیز است، روش‌هایی برای کاهش خطرات زلزله وجود دارد و می‌توان با استفاده از روش‌های علمی این خطرات آن را کاهش داد. برخی از این روش‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
- مطالعات لرزه‌نگاری: بررسی فعالیت‌های لرزه‌ای با استفاده از شبکه‌های لرزه‌نگاری و تحلیل داده‌ها.
- تحلیل گسل‌ها: شناسایی و بررسی گسل‌های فعال برای ارزیابی میزان خطر در مناطق مختلف.
- ژئودزی (Geodesy): استفاده از GPS و فناوری InSAR برای اندازه‌گیری تغییرات جزئی در سطح زمین که می‌تواند نشانه‌ای از تجمع تنش در گسل‌ها باشد.
- مدل‌سازی کامپیوتری: شبیه‌سازی رفتار گسل‌ها برای پیش‌بینی احتمالی زلزله در آینده.
ایران، دارای بیش از ۱۲۰ گسل فعال!
زارع در ادامه و در پاسخ به این پرسش که وضعیت پیش‌بینی زلزله در ایران، یک کشور زلزله‌خیز چگونه است، گفت:« ایران بر روی کمربند زلزله آلپ-هیمالیا قرار دارد و دارای بیش از ۱۲۰ گسل فعال است که بسیاری از آن‌ها پتانسیل لرزه‌خیزی بالایی دارند. در حال حاضر، پیش‌بینی دقیق زلزله در ایران و سایر نقاط جهان همچنان در حال مطالعه است. در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، ما بر روی این موضوع تحقیق می‌کنیم تا روش‌های علمی را برای بهبود پیش‌بینی زلزله توسعه دهیم. با استفاده از داده‌های لرزه‌ای و بررسی گسل‌ها، می‌توانیم مناطق پرخطر را شناسایی کنیم و اطلاعات ارزشمندی را برای ایمن‌سازی شهرها و زیرساخت‌ها ارائه دهیم. اما هنوز راه درازی برای دستیابی به پیش‌بینی دقیق و کوتاه‌مدت زلزله در پیش داریم.»
او در نهایت، تاکید کرد از آنجایی که پیش‌بینی کوتاه‌مدت زلزله هنوز به سطح قابل‌اطمینانی نرسیده، بهترین راهکار برای کاهش خسارات، آمادگی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها است و در این باره اقداماتی را خاطرنشان کرد:
- رعایت استانداردهای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، به‌ویژه در مناطق زلزله‌خیز.
- ارتقای آگاهی عمومی درباره اقدامات ایمنی در هنگام زلزله.
- بهبود زیرساخت‌های شهری برای کاهش آسیب‌های ناشی از زمین‌لرزه.
- ایجاد سامانه‌های هشدار سریع که بتوانند چند ثانیه تا چند دقیقه قبل از رسیدن امواج مخرب، هشدار لازم را بدهند.
به گفته او با ترکیب تحقیقات علمی، مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها و افزایش آمادگی عمومی، می‌توان از خسارات جانی و مالی زلزله کاست و امنیت جوامع را افزایش داد.
کدام کشورها به ابزار پیش بینی زلزله مجهز هستند؟
ابزارهای پیش‌بینی زلزله (یا بهتر است بگوییم هشدار زودهنگام و ارزیابی خطر زلزله) در برخی کشورهایی که زلزله‌خیز هستند، توسعه یافته‌اند. این سیستم‌ها نمی‌توانند زلزله را دقیقاً پیش‌بینی کنند، اما می‌توانند چند ثانیه تا چند دقیقه قبل از رسیدن امواج مخرب، هشدار دهند. برخی از کشورهایی که این سیستم‌ها را دارند عبارتند از:
۱. ژاپن
ژاپن یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های هشدار زودهنگام زلزله (EEW) را دارد که شامل شبکه گسترده‌ای از لرزه‌نگارها و GPS برای شناسایی امواج اولیه (P-waves) و ارسال هشدار به تلفن‌های همراه، تلویزیون و ایستگاه‌های مترو می‌شود. در زلزله ۲۰۱۱ توهوکو، این سیستم موفق شد چند ثانیه قبل از رسیدن امواج مخرب، هشدار بدهد.
۲. آمریکا (ایالت‌های زلزله‌خیز مانند کالیفرنیا، واشنگتن و اورگن)
سیستم ShakeAlert که توسط سازمان زمین‌شناسی آمریکا (USGS) توسعه یافته است. این سیستم با استفاده از سنسورهای لرزه‌ای، هشدارهایی چند ثانیه قبل از وقوع لرزش اصلی ارسال می‌کند.
۳. مکزیک
مکزیک دارای یکی از قدیمی‌ترین سیستم‌های هشدار زلزله به نام SASMEX که پس از زلزله مخرب ۱۹۸۵ مکزیکوسیتی ایجاد شد. این سیستم در زلزله‌های اخیر هشدارهایی داده است، اما هنوز محدودیت‌هایی دارد.
۴. تایوان
سیستم هشدار زلزله تایوان (ETWS) که بعد از زلزله ۱۹۹۹ چیچی توسعه یافت. این سیستم بر اساس اطلاعات لرزه‌سنجی و GPS عمل می‌کند.
۵. چین
چین در حال توسعه سیستم‌های هشدار زودهنگام زلزله است که در برخی مناطق زلزله‌خیز مانند سیچوان فعال شده‌اند. در برخی موارد هم گفته شده است که مردم از طریق اپلیکیشن‌های تلفن همراه چند ثانیه قبل از زلزله هشدار دریافت کرده‌اند.
۶. ترکیه
ترکیه به دلیل قرارگیری روی گسل‌های فعال، دارای سیستم‌های پایش زلزله و هشدار زودهنگام است، اما هنوز به اندازه ژاپن یا آمریکا پیشرفته نیست. تمرکز اصلی این کشور بر روی مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و آمادگی در برابر زلزله است.
۷. ایتالیا
دارای شبکه‌های لرزه‌نگاری پیشرفته برای پایش فعالیت‌های زمین‌لرزه‌ای و هشدار اولیه است.
در نهایت اما بازهم باید به خاطر داشته باشیم که با وجود تمام پیشرفت‌های علمی، هنوز امکان پیش‌بینی دقیق زلزله وجود ندارد. با این حال، این به این معنی نیست که ما در برابر زلزله‌ها بی‌دفاع هستیم. تجربه‌های گذشته نشان داده‌اند که کشورهایی که روی مقاوم‌سازی، آموزش عمومی و سیستم‌های هشدار زودهنگام سرمایه‌گذاری کرده‌اند، توانسته‌اند خسارات جانی و مالی را تا حد زیادی کاهش دهند. در مقابل، تکیه بر پیش‌بینی‌های غیرعلمی و شایعات، بدون اینکه کمکی به حل مسئله کند، فقط باعث افزایش اضطراب عمومی شده است. زلزله را نمی‌توان متوقف کرد، اما می‌توان برای آن آماده بود. انتخابی که امروز می‌کنیم، می‌تواند سرنوشت ما را در برابر زلزله‌های آینده رقم بزند. اگر از همین حالا قدمی برای کاهش خطرات آن برداریم، بهتر از این است که طبیعت یک‌بار دیگر ما را غافلگیر کند.
۳۲۳
