کشاورزی برای اولین بار کجای جهان و چطور آغاز شد؟/ عکس

ابداع کشاورزی به‌دست انسان خردمند، احتمالا اساسی‌ترین پیشرفت درطول تاریخ گونه‌ی ما محسوب می‌شد. آغاز کشاورزی زندگی کوچ‌نشینی شکارچی-گردآورنده‌ را که تا آن دوره سبک زندگی معمول همه‌ی انسان‌ها بود، برای همیشه تغییر داد. شیوه‌های منحصربه‌فرد کشاورزی که توسط اجداد باستانی ما پایه‌گذاری شده بود، هنوز هم در سرتاسر جهان امروزی به کار می‌رود و غذای میلیاردها نفر را تأمین می‌کند.

کشاورزی همچنین به شکل‌گیری روستاها و نیروی کار متخصص و سپس پیشرفت هنر و فناوری منجر شد. اما کشاورزی از چه زمانی و چرا شروع شد؟

هلال حاصلخیز

برخی از اولین شواهد مربوط به کشاورزی در دنیا از هلال حاصلخیز می‌آید. این منطقه‌ی تاریخی از خاورمیانه بخش‌های شرقی دریای مدیترانه، میان‌رودان و مناطقی از عراق، سوریه، اردن، مصر باستان، لبنان، فلسطین، اسرائیل، ترکیه و ایران امروزی را شامل می‌شود.

هرچند اکنون این منطقه نسبتاً خشک است، زمانی توسط رودهای بزرگ نیل، دجله، فرات، کارون و رود اردن به خوبی آبیاری می‌شد. دانشمندان برخی از اولین آثار کشاورزی را در «تل أبو هریرة» در بخش شمالی سوریه کشف کرده‌اند که با قدمتی حدود ۱۱٬۷۰۰ سال، زمانی روستایی در کرانه‌ی رود فرات بود. نشانه‌هایی از کشت چاودار در این منطقه یافت شده است که در آن دوره عمدتاً با استفاده از سنگ‌های بزرگ به آرد تبدیل می‌شد.

ملیندا زیدر، مردم‌شناس، باستان‌شناس و متصدی بازنشسته‌ی موزه ملی تاریخ طبیعی، به لایوساینس گفت به نظر می‌رسد کشاورزی با گذر کردن از مراحل مختلفی توسعه یافته است: ابتدا مردم در کنار شکار و گردآوری به کشت گیاهان نیز می‌پرداختند، سپس اتکای خود به گیاهان کشت‌شده در مزارع را افزایش دادند و در روستاهای مجاور مزرعه‌هایشان ساکن شدند تا زندگی خود را کاملاً وقف کشاورزی کنند.

زیدر افزود: «در خاور نزدیک، تقریبا هزار سال دیگر طول کشید تا به چیزی که اکنون کشاورزی نامیده می‌شود، برسیم. در این مدت، مردم بیشتر کار تولیدی خود را صرف پرورش پرورش گیاهان و حیوانات اهلی کردند.»

حیوانات در همه جا

به دنبال ابداع کشاورزی، حضور حیوانات اهلی مانند گوسفند، بز و خوک خیلی زود به یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی زندگی به سبک کشاورزی پایدار تبدیل شد.

زیدر می‌گوید بزها و گوسفندها حدود ۱۰٬۵۰۰ سال پیش در هلال حاصلخیز اهلی شدند. بر اساس مطالعه‌ای که سال ۲۰۲۲ در نشریه PNAS منتشر شد، در آناتولی (ترکیه‌ی امروزی) روند اهلی‌سازی حیوانات حدود ۸٬۴۰۰ سال پیش در طول سه مرحله‌ی عمده رخ داد.

در مرحله‌ی اول، مردم در زیستگاه‌هایشان بره‌ها و بزغاله‌های وحشی را اسیر می‌کردند و این حیوانات را به صورت فصلی برای ذبح پرورش می‌دادند. دوم، یکجانشینان به صورت محدود به پرورش و زادولد حیوانات در اسارت پرداختند و در عین حال اسیر کردن توله‌های حیوانات وحشی را هم ادامه دادند. و در مرحله‌ی سوم، از طریق تولید مثل حیوانات اسیر، گله‌داری و دامپروری در مقیاس بزرگ به وجود آمد و مردم همچنان به بهره‌برداری از حیوانات بالغ برای پرورش دام ادامه دادند.

حیواناتی که برای اهلی‌شدن انتخاب شدند، مانند گونه‌های اهلی‌شده‌ی گیاهان وحشی، در مقایسه با حیوانات وحشی‌تری مانند بز کوهی که در آن زمان در منطقه فراوان بودند، برای توسعه‌ی کشاورزی مناسب‌تر بودند. زیدر می‌گوید: «فرآیند اهلی‌کردن حیوانات دقیقاً شبیه اهلی‌کردن گیاهان بود. این حیوانات در زیست‌بوم، مانند منابع کشف‌شده‌ای بودند که با کشاورزی سازگاری داشتند.»

پیش از کشاورزی

هوگو اولیویرا، متخصص ژنتیک در دانشگاه آلگاروه در پرتغال، می‌گوید که انسان در سال‌های طولانی قبل از توسعه‌ی کشاورزی واقعی نیز گیاهان خوراکی را در زمان‌های خاصی از سال برداشت می‌کرد و می‌خورد.

برای مثال، اردوگاه موقتی مربوط به عصر نوسنگی با قدمت ۱۰ هزار سال در آلمان کشف شده است که مردم پاییز هر سال برای جمع‌آوری فندق به آنجا می‌رفتند، یعنی زمانی حدود هزاران سال پیش از اینکه کشاورزی از آناتولی به اروپایی‌ها معرفی بشود.

زمانی این نظریه مطرح بود که کشاورزی از هلال حاصلخیز آغاز شده و از آنجا به مناطق همسایه‌اش گسترش یافته است، اما به اعتقاد اولیویرا، اکنون شواهد نشان می‌دهد که ممکن است این تصورات صحیح نباشد.

در عوض، اکنون محققان معتقدند که کشاورزی در مکان‌های مختلف و در زمان‌های مختلف به طور مستقل توسعه یافته است؛ کشاورزی حدود ۱۱٬۷۰۰ سال پیش در غرب آسیا، زمانی حدود ۹ هزار سال پیش در شرق آسیا و حدود ۱۰ هزار سال پیش در قاره‌ی آمریکا به صورت مستقل و جداگانه توسعه یافته است.

در هر صورت، به نظر می‌رسد که کشاورزی با کشت دو گیاه کلیدی آغاز شده است: یکی غلاتی مانند گندم و ذرت، و دیگری حبوباتی مانند نخود، لوبیا یا دانه‌های سویا. به نظر اولیویرا دلیلش این است که غلات حاوی کربوهیدرات و حبوبات حاوی پروتئین هستند.

زیدر می‌گوید مشخص نیست که چرا کشاورزی در زمان‌های خاصی آغاز شد و چرا از دوره‌های تاریخی قبلی‌اش شروع نشد. اما به نظر می‌رسد که در اوایل دوره‌ی هولوسن (دوره‌ی زمین‌شناسی فعلی که حدود ۱۲ هزار سال پیش، پس از پایان آخرین عصر یخبندان آغاز شد) به دلیل ترکیب عوامل مختلفی از جمله تراکم بیشتر جمعیت انسان در آن زمان و سازگاری گیاهان و حیوانات، کشاورزی پدید آمده است.

زیدر می‌گوید: «عامل واحدی برای آغاز کشاورزی وجود ندارد، دلیلش می‌تواند تراکم جمعیت، موجودیت منابع، یا فرهنگ جوامع باشد.»

۵۸۵۸