ترکیه و اسرائیل در سوریه به رقبای مرگبار تبدیل می‌شوند؟/ استقرار اس-۴۰۰ پیامی به اسرائیل و هشداری به غرب

رسول سلیمی: سوریه، کشوری که بیش از یک دهه درگیر جنگ داخلی و مداخلات خارجی بوده، بار دیگر به صحنه تقابل قدرت‌های منطقه‌ای تبدیل شده است. در ماه‌های اخیر، تنش میان ترکیه و اسرائیل بر سر حضور نظامی ترکیه در خاک سوریه و به‌ویژه برنامه‌ریزی برای تأسیس پایگاه‌های نظامی دائمی، به یکی از موضوعات اصلی خاورمیانه بدل شده است. این اختلاف‌نظر، که ریشه در اهداف استراتژیک متضاد دو کشور دارد، نه‌تنها روابط دوجانبه آنکارا و تل‌آویو را تحت تأثیر قرار داده، بلکه پیامدهای گسترده‌ای برای ثبات منطقه‌ای و توازن قدرت در سوریه پس از سقوط رژیم بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴ به همراه داشته است.

ترکیه از آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ نقش فعالی در این کشور ایفا کرده است. این نقش ابتدا از طریق حمایت از گروه‌های مخالف بشار اسد، به‌ویژه ارتش آزاد سوریه (FSA)، آغاز شد و سپس با عملیات نظامی مستقیم در شمال سوریه گسترش یافت. عملیات‌هایی مانند «سپر فرات» (۲۰۱۶)، «شاخه زیتون» (۲۰۱۸) و «چشمه صلح» (۲۰۱۹) با هدف ایجاد مناطق امن در امتداد مرزهای جنوبی ترکیه و مقابله با نیروهای کرد یگان‌های مدافع خلق (YPG)، که آنکارا آن‌ها را شاخه‌ای از حزب کارگران کردستان (PKK) و تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌داند، انجام شدند. بر اساس گزارش مؤسسه واشنگتن در ژانویه ۲۰۲۵، ترکیه اکنون بیش از ۱۲ پایگاه نظامی در شمال سوریه، به‌ویژه در مناطق ادلب، عفرین و رأس‌العین، دارد که حضورش را به یک واقعیت دائمی تبدیل کرده است.

پس از سقوط رژیم اسد در ۸ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۷ آذر ۱۴۰۳)، ترکیه تلاش کرد نفوذ خود را در سوریه گسترش دهد. دولت رجب طیب اردوغان اعلام کرد که قصد دارد با همکاری دولت موقت جدید در دمشق، که تحت رهبری گروه‌های اسلام‌گرا مانند هیئت تحریر الشام (HTS) شکل گرفته، امنیت مرزی را تقویت کند و از بازگشت پناهجویان سوری حمایت نماید. در این راستا، گزارش روزنامه «ترکیه» در ۱۵ فوریه ۲۰۲۵ (۲۶ بهمن ۱۴۰۳) از برنامه‌ریزی برای تأسیس دو پایگاه نظامی جدید در مناطق مرکزی و شرقی سوریه، از جمله پایگاه هوایی T۴ نزدیک پالمیرا، خبر داد. این اقدام با هدف آموزش ارتش جدید سوریه و استقرار سامانه‌های پدافندی و پهپادی، از جمله سیستم موشکی S-۴۰۰ خریداری‌شده از روسیه، اعلام شد.

موضع اسرائیل و نگرانی‌های استراتژیک

اسرائیل، که از زمان آغاز جنگ سوریه صدها حمله هوایی علیه مواضع ایران و حزب‌الله در این کشور انجام داده، سقوط اسد را فرصتی برای تضعیف نفوذ ایران و در عین حال جلوگیری از ظهور تهدیدات جدید می‌بیند. بر اساس گزارش مؤسسه بروکینگز در ۲۸ ژانویه ۲۰۲۵، اسرائیل پس از فروپاشی رژیم اسد بیش از ۳۰۰ حمله هوایی به تأسیسات نظامی سوریه انجام داد تا از انتقال تسلیحات پیشرفته به دست گروه‌های متخاصم جلوگیری کند. با این حال، حضور نظامی ترکیه و برنامه‌ریزی برای تأسیس پایگاه‌های دائمی، به‌ویژه در نزدیکی مناطق تحت نفوذ اسرائیل در جنوب و شرق سوریه، نگرانی‌های جدیدی را برای تل‌آویو ایجاد کرده است.

در همین حال، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، اعلام کرد: «ترکیه می‌خواهد پایگاه‌های نظامی در سوریه ایجاد کند و این خطری برای امنیت اسرائیل است. ما با آن مخالفیم و اقدامات لازم را انجام خواهیم داد.» این موضع با اظهارات گیدئون ساعر، وزیر امور خارجه اسرائیل، تکمیل شد که گفت: «واگذاری مناطق وسیع به ترکیه در سوریه تهدیدی بزرگ برای امنیت ماست.» اسرائیل دو نگرانی اصلی دارد: نخست، استقرار سامانه‌های پدافندی S-۴۰۰ که می‌تواند آزادی عمل نیروی هوایی اسرائیل در حریم هوایی سوریه را محدود کند؛ دوم، تقویت گروه‌های اسلام‌گرای مورد حمایت ترکیه، مانند HTS، که تل‌آویو آن‌ها را تهدیدی بالقوه می‌داند.

روزنامه «جروزالم‌پست» نیز گزارش داد که اسرائیل نه‌تنها با حضور ایران در سوریه مخالف است، بلکه تأسیس پایگاه‌های هوایی ترکیه را نیز «تهدیدی برای ثبات منطقه‌ای» می‌داند. این نگرانی‌ها در حملات هوایی اخیر اسرائیل به پایگاه T۴ در ۲ آوریل ۲۰۲۵، که منجر به تخریب بخش‌هایی از این تأسیسات و کشته شدن هشت افسر نظامی ترکیه شد، به وضوح نمایان شد.

* نمایی از پایگاه T۴ترکیه در سوریه

مواضع ترکیه و پاسخ به اسرائیل

ترکیه، که روابطش با اسرائیل از زمان بحران غزه در سال‌های ۲۰۲۴-۲۰۲۳ به شدت تیره شده، حضور نظامی خود در سوریه را بخشی از استراتژی کلان خود برای تثبیت نفوذ در منطقه می‌داند. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، در نشست وزرای ناتو در بروکسل اظهار داشت: «ما به دنبال رویارویی با اسرائیل در سوریه نیستیم، اما اقدامات اسرائیل زمینه‌ساز بی‌ثباتی منطقه است.» او افزود که اگر دولت جدید دمشق با اسرائیل به توافق برسد، ترکیه دخالتی نخواهد کرد، اما حضور نظامی‌اش برای مقابله با تهدیدات کردها و داعش ضروری است.

اردوغان نیز در سخنرانی خود در آنکارا اعلام کرد: «ترکیه حق دارد از منافع خود در سوریه دفاع کند. هر کس به پایگاه‌های ما حمله کند، پاسخ سختی دریافت خواهد کرد.» این اظهارات پس از حمله اسرائیل به پایگاه T۴ مطرح شد که ترکیه آن را «نقض حاکمیت سوریه و تهدید مستقیم علیه خود» توصیف کرد. منابع نزدیک به دولت ترکیه، از جمله روزنامه «ینی شفق»،گزارش دادند که آنکارا در حال آماده‌سازی برای استقرار سامانه S-۴۰۰ در پایگاه‌های جدید است تا از حملات مشابه در آینده جلوگیری کند.

تنش ترکیه و اسرائیل به اوج می رسد

تا ۱۰ آوریل ۲۰۲۵، تنش میان ترکیه و اسرائیل به اوج خود رسید. حمله اسرائیل به پایگاه T۴ در ۲ آوریل، که به گفته منابع سوری و ترکیه‌ای به تخریب کامل باند پرواز و کشته شدن هشت افسر ترک منجر شد، نقطه عطفی در این مناقشه بود. اسرائیل این حمله را با هدف جلوگیری از استقرار نیروهای ترکیه و سامانه‌های پدافندی انجام داد، اما ترکیه آن را «اقدامی خصمانه» خواند و به سازمان ملل شکایت کرد. در مقابل، تل‌آویو مدعی است که این پایگاه در حال آماده‌سازی برای استفاده توسط گروه‌های متخاصم علیه اسرائیل بود.

گزارش «میدل‌ایست‌آی» حاکی از آن است که ترکیه و اسرائیل با میانجیگری آمریکا مذاکرات محرمانه‌ای را برای کاهش تنش آغاز کرده‌اند. یک منبع غربی به این رسانه گفت: «بیانیه‌های مشابه دو طرف مبنی بر عدم تمایل به درگیری، نشان‌دهنده هماهنگی اولیه است.» با این حال، تحلیلگران معتقدند که این مذاکرات شکننده است. اکونومیست نیز هشدار داد که «ترکیه و اسرائیل در سوریه به رقبای مرگبار تبدیل می‌شوند» و هرگونه اشتباه محاسباتی می‌تواند به درگیری مستقیم منجر شود.

از سوی دیگر، واکنش‌های بین‌المللی نیز قابل توجه است. آلمان و فرانسه از اسرائیل خواستند حملات خود را متوقف کند و به روند انتقال قدرت در سوریه آسیب نرساند. آنالنا بائربوک، وزیر خارجه آلمان، گفت: «نباید اجازه دهیم گفتگوهای داخلی سوریه از بیرون مختل شود.» آمریکا نیز از اسرائیل خواسته اقداماتش «موقتی» باشد، اما به نظر می‌رسد واشنگتن در حال حاضر از مداخله مستقیم خودداری می‌کند.

پیامدهای سیاسی و اقتصادی تقابل ترکیه و اسرائیل در سوریه

حضور نظامی ترکیه و تنش با اسرائیل می‌تواند تجارت منطقه‌ای را تحت تأثیر قرار دهد. بر اساس گزارش مؤسسه پیترسون، هرگونه اختلال در امنیت سوریه هزینه‌های حمل‌ونقل را برای کشورهای همسایه، از جمله اسرائیل و ترکیه، افزایش می‌دهد. برای ترکیه، که میزبان بیش از ۳.۵ میلیون پناهجوی سوری است، تثبیت حضور نظامی در سوریه راهی برای کاهش فشار اقتصادی از طریق بازگشت پناهجویان است. اما حملات اسرائیل این برنامه را به خطر انداخته است.

از منظر سیاسی نیز این مناقشه می‌تواند ترکیه را در ناتو منزوی کند. عضویت ترکیه در این ائتلاف، که اسرائیل متحد نزدیک آن است، موقعیت دشواری را برای آنکارا ایجاد کرده است. اگر تنش به درگیری نظامی منجر شود، ناتو ممکن است مجبور به انتخاب میان حمایت از ترکیه یا حفظ روابط با اسرائیل شود. در همین حال ناظران سیاسی هشدار دادند که «پذیرش نفوذ ترکیه در سوریه به معنای تقویت اسلام رادیکال است»، موضعی که حمایت ضمنی برخی اعضای ناتو، مانند فرانسه و یونان، را به دنبال داشته است.

در مقابل، ترکیه با تکیه بر روابط خود با روسیه و دولت موقت دمشق، تلاش می‌کند جایگاه خود را به‌عنوان بازیگری کلیدی در آینده سوریه تثبیت کند. استقرار احتمالی S-۴۰۰ نه‌تنها پیامی به اسرائیل، بلکه هشداری به غرب است که ترکیه حاضر به عقب‌نشینی نیست.

چشم‌انداز آینده تقابل ترکیه و اسرائیل

اختلاف‌نظر ترکیه و اسرائیل بر سر حضور نظامی و تأسیس پایگاه‌های ترکیه در سوریه، نمایانگر تقابل دو دیدگاه متضاد است: ترکیه به دنبال گسترش نفوذ ژئوپلیتیکی و تضمین امنیت مرزی خود است، در حالی که اسرائیل حفظ برتری نظامی و جلوگیری از ظهور تهدیدات جدید را در اولویت دارد. حملات اخیر اسرائیل به پایگاه T۴ و واکنش تند ترکیه نشان می‌دهد که این تنش در آستانه تبدیل شدن به یک بحران منطقه‌ای است.

با این حال، مذاکرات محرمانه با میانجیگری آمریکا و بیانیه‌های متعادل دو طرف، امیدی به کاهش تنش ایجاد کرده است. تحلیلگران معتقدند که اگر ترکیه بتواند تضمین دهد پایگاه‌هایش تهدیدی برای اسرائیل نیست، و اسرائیل از حملات بیشتر خودداری کند، توافقی موقت ممکن است شکل بگیرد. اما در بلندمدت، رقابت این دو قدرت منطقه‌ای در سوریه به عوامل متعددی، از جمله سیاست‌های دولت جدید دمشق، نقش روسیه و رویکرد دولت دونالد ترامپ در دور دوم ریاست‌جمهوری‌اش، بستگی دارد.

بن بست ترکیه و اسرائیل در مسئله سوریه 

بررسی آخرین تحولات بین ترکیه و اسرائیل در سوریه نشان می‌دهد، اسرائیل با حملات خود در ۱۳ فروردین، توانسته برنامه‌های ترکیه برای استفاده فوری از T۴ را مختل کند. «اکونومیست» در ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ گزارش داد که بمباران T۴ درست زمانی رخ داد که ترکیه در حال آماده‌سازی برای انتقال تجهیزات بود.

با این حال، خبرگزاری «فارس» از ادامه حضور نظامی ترکیه در شمال سوریه، از جمله پایگاه میناق، خبر داد و اعلام کرد که ترکیه همچنان به دنبال گسترش نفوذ خود است. باید دید تقابل اطلاعاتی ترکیه و اسرائیل به تقابلی امنیتی تبدیل خواهد شد یا نه؟ 

۲۱۳۳۱۵