همه چیز درباره مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
خبرآنلاین: در طول دو سال گذشته مرمت مسجد شیخ لطف حاشیه‌های زیادی به همراه داشته است، از ادعای برخی به اصطلاح کارشناسان مبنی بر عدم نیاز به تعمیر گنبد تا صحبت برخی رسانه‌ها با کارشناسان غیر مرتبط مانند هنرمندان صنایع‌دستی و باستان‌شناسان در ارتباط با امر «مرمت» که یک امر حرفه‌ای است آن هم درباره مسجدی با عظمت مانند نام شیخ لطف‌الله.
در طول این مدت به بهانه شیوع کرونا، بازدید میدانی نیز توسط اغلب منتقدان از گنبد انجام نشده است؛ موضوعی که پیش از نگارش یک گزارش ضروری به نظر می‌رسد.
این هفته در طرح بازدیدهای میدانی از مرمت و وضعیت بناهای تاریخی اصفهان در خبرگزاری خبرآنلاین، در حین بازدید از شیوه مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، برای نخستین بار به شکل کامل پای صحبت‌های محسن نکویی مسئول کمیته فنی و ناظر ارشد مرمت گنبدشیخ لطف‌اللهنشسته‌ایم که در ادامه از مدنظر خوانندگان می‌گذرد.
آقای نکویی! مرمت مسجد شیخ لطف‌الله در طول دو سال گذشته حاشیه‌های زیادی به همراه داشته است، از جمله برخی در ابتدای امر مدعی شدند که گنبد اصلا نیاز به مرمت ندارد و برخی هنوز بر این امر اصرار دارند.
اگر لعاب کاشی کیفیت داشته باشد سال‌ها می‌تواند روی اثر باقی بماند و نیاز به تعمیر نیز نداشته باشد اما همان‌طور که اطلاع دارید گنبدهای مختلف مساجد اصفهان از جمله مسجد امام در طول دوره‌های مختلف تعمیر شده است؛ طبق بررسی‌های انجام گرفته در چند دهه اخیر مشکل اصلی که برای گنبدها پیش می‌آید مربوط به زیرسازی است که کاشی‌ها نیز روی آن نصب می‌شود.
در واقع ویژگی گچ این است که اگر ضخامت آن بیش از سه چهار سانتی‌متر باشد سریع رطوبت را به خود می‌گیرد و از حالت زنده خود خارج می‌شود و دیگر خاصیت اصلی خود را ندارد.
بعد از دوره صفویه در دوران‌هایی بناهای تاریخی اصفهان رها بوده است و بدین ترتیب بخش عمده کاشی‌کاری مسجد امام ریخته و به وضعیت آن رسیدگی نشده بود؛ بنابراین گنبدها در اوایل دوره پهلوی شروع به مرمت، برچینش و بازچینی می‌شود و در طول ۲۰ سال اخیر نیز به شکل موردی مرمت شده است.
معمولا گنبدها پس از چند سال نیاز به مرمت پیدا می‌کند و آیا اگر مرمت‌ها به شکل اساسی انجام شود باز هم نیز نیازی به این مرمت هست؟
به دلیل ویژگی‌های خاص مثل حجم و وزن زیاد گنبدها و اینکه در معرض آلاینده‌ها، رطوبت و هوا نیز قرار دارد، لایه‌های زیرین آن به ویژه اگر مرمت قبلی اشتباه باشد، کم کم نشست پیدا می‌کند و همان طور که در عکس‌های مسد شیخ لطف لله نیز مشخص است؛ بر سطح بالایی گنبد از شروع قوس فشار آمده و این بخش آسیب اساسی دیده است.
به طور کلی گنبدها اگر به بهترین نحو و با بهترین مصالح مرمت شوند نیز طی عمر ۴۰ تا ۵۰ سال نیاز به مرمت کلی پیدا می‌کنندو پس از هفت تا ده سال نیز قسمت‌هایی از گنبد به شکل موضعی نیاز به مرمت دارد، این امر بدان معناست که ما باید در طول این دوره ها اعتبار و آمادگی لازم برای تعمیرات را داشته باشیم.
به چه دلیل این تعمیرات اکنون به شکل موضعی نیست؟
من خودم زمانی به این امر انتقاد داشتم که چرا تعمیرات به شکل موضعی نیست اما از نزدیک کار را ندیده بدم و پس از اینکه با گروه کارشناسان روی گنبد رفتیم متوجه این نکته شدیم که کل کار به نظر سالم می‌رسد اما از بخش خیز به سمت بالا قطعات آجرهای بدون لعاب زمینه و کاشی‌ها استقرار محکمی روی زمینه ندارند و پس از برداشتن این قطعات تازه تا۲۰ ۳۰ سانتی متر گچ مرده زیر کار نیز جدا می‌شود.
در واقع سطح گنبد سالم به نظر می‌رسد اما آسیب‌ها روی بحث زیرسازی کار وجود دارد؛ اکنون اعتبار مرمت‌ها تامین شده است و به نیت مرمت سطوح سازمان قدم پیش گذاشته است.
آیا این گنبد پسش از این تعمیر شده است و در مرمت جدید کاشی‌های جدید جای کاشی‌های قبلی را گرفته است؟
بله نباید این تصور را داشته باشیم که مرمت این گنبد مربوط به سالهای اخیر است بلکه در دوره‌های مختلف مرمت شده و حتی در برخی بخش ها کاشی ها نیز مربط به دوره اصلی نیست.
با این وجود در دوره فعلی هیچ تغییری درکاشی های گنبد اعمال نشده است و بیش از ۹۵ درصد از خود سطح کاشی های استفاده شده است مگر مواردی که در بخش‌هایی کاشی‌ها ریخته است.
مراحل تعمیر بر اساس چه روندی انجام می‌شود و اینکه برخی انتقادها درباره عوض شدن طرح گنبد مسجد وجود دارد؛در این ارتباط توضیح دهید.
در این طرح مرمتی کاشی‌های گنبد شماره گذاری می شود؛در واقع ابتدا به روش جدید و با کمک لیزر اسکن، تمم سطح گنبد به شکل دقیق اسکن می شود تا فرم کلی آن مستند شود و بعدا برای اجرا مشکلی پیش نیاید.
سپس به روش دستی روی تمامی نقوش را طرح برداری می کنند و روی هر طرح به شکل جداگانه قطعات شماره گذاری می شود و پس از این شروع به برچیدن می‌کنیم، تمیزکاری‌های لازم انجام و بار دیگر کاشی‌های لعابدار و بدون لعاب روی بستری آماده شده چیده شده و قالب بندی می شود.
در حقیت ما نیاز چندانی به کاشی تراشی نداریم چراکه از همان قطعات گنبد استفاده می کنیم و با توجه به مستند نگاری انجام شده آنها را تمیز کرده و سر جای خود می نهیم.
پس ایراداتی مانند اینکه طرح گنبد و کاشی ها عوض شده اصلا صحت ندارد؛ کاشی ها در محل خود متصل می شود و تغییری در طرح و مکان نداشته ایم؛ بازهم تاکید می‌کنم که مشکل اصلی گنبد مسجد شیخ لطف الله مضمحل شدان لایه های زیرین نه خود سطح کاشی است.
هم اکنون تعمیر چند ترک انجام شده است و مدت زمان مرمت را چقدر تخمین می زنید؟
یک هشتم کار مرمت انجام شده است، یک هشتم در حال انجام و برای یک هشتم دیگر نیز برنامه ریزی شده است، به طور کلی کاز با توجه به اعتبارات پیش می رود و بر این اساس زمان اتمام را نمی‌توان کامل پیش بینی کرد بلکه به دلیل کمبود اعتبارات مجبور به فازبندی هستیم.
تغییر رنگ کاشی های گنبد زمانی در رسانه ها بسیار مطرح شد، دلیل این تفاوت رنگ که از دور مشاهده می شد چیست؟
ببنید در واقع مرمت ترک‌های اولیه گنبد زمان بر بود، نیت این بود که پاکسازی نهایی انجام و داربست ها جمع شود اما کار زمان بر شد و بودجه به اتمام رسید و تصمیم گرفتیم تا زمانی که اعتبار وارد شود داربست ها برچیده شود که بارندگی و برف در آن فصل پیش آمد؛ بر این اساس با توجه به عدم پاکسازی نهایی، رزین و چسب کاغذهای شماره گذاری شده در بخش مرمت موجب شد تا در این بخش برف جذب نشود و شایعات استفاده از رزین و تفاوت رنگ ایجاد شد و نگرانی های زیادی ایجاد کرد.
پس از اینکه دوباره داربست روی گنبد زده شد با بررسی‌های کارشناسی تخصصی نهایتا روی سطح کار تمیز شد و در بارندگی‌های بعدی این مشکل جود نداشت.
باید به این نکته دقت کنیم که اصفهان کلا خاک خیز است و تفاوتی که روی بخش مرمت شده و کاشی های کنار آن دیده می شود، بخشی به دلیل آن است که در حین پروسه مرمت تمیزکاری انجام می شود و تفاوت رنگی که از دور مشاهده می‌شود بخشی به دلیل تمیز بودن بخش مرمت شده و تمیز نبودن بخش غیرمرمتی است.
۴۶
