چرا ایران، عمان را به جای امارات انتخاب کرد؟
چرا ایران، عمان را به جای امارات انتخاب کرد؟
رسول سلیمی: در تحولات دیپلماتیک اخیر میان ایران و ایالات متحده، پاسخ کشورمان به نامه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، که از طریق انور قرقاش، مشاور دیپلماتیک رئیس امارات متحده عربی، به تهران ارسال شده بود، از مسیر متفاوتی به واشنگتن رسید. به جای بازگرداندن پاسخ از طریق همان کانال اماراتی، ایران تصمیم گرفت این پیام را از طریق عمان، میانجی سنتی خود، به آمریکا ارسال کند. این انتخاب نه تنها نشان‌دهنده ترجیحات استراتژیک ایران در دیپلماسی غیرمستقیم است، بلکه بیانگر لایه‌های عمیق بی‌اعتمادی به امارات و اعتماد پایدار به عمان به عنوان یک واسطه بی‌طرف دارد. در این گزارش به بررسی دلایل این تصمیم، زمینه‌های تاریخی، و پیامدهای آن برای روابط منطقه‌ای و بین‌المللی می‌پردازیم.
نقش امارات و عمان در میانجی گری های تاریخی
روابط ایران و آمریکا از زمان قطع کامل روابط دیپلماتیک در سال ۱۳۵۸، پس از تسخیر سفارت آمریکا در تهران، به شدت متکی به کانال‌های غیرمستقیم بوده است. در این میان، کشورهایی مانند سوئیس (به عنوان حافظ منافع آمریکا در ایران)، عمان، و گاه قطر، نقش واسطه را ایفا کرده‌اند. با روی کار آمدن دونالد ترامپ در دی ۱۴۰۳ و تشدید تنش‌ها بر سر برنامه هسته‌ای ایران، تلاش‌ها برای برقراری ارتباط دوباره شدت گرفت. در این راستا، در ۲۲ اسفند ۱۴۰۳، انور قرقاش نامه‌ای به عباس عراقچی، تحویل داد که حاوی پیشنهاد مذاکره و تهدید ضمنی اقدام نظامی در صورت عدم توافق بود.
با این حال، پاسخ ایران در ۶ فروردین ۱۴۰۴ از طریق عمان ارسال شد، نه امارات! عباس عراقچی در اظهاراتی به تاریخ ۷ فروردین ۱۴۰۴ اعلام کرد: «پاسخ رسمی ایران به نامه آقای ترامپ از طریق کشور عمان به‌طور مقتضی ارسال شده است» این انتخاب، پرسش‌هایی را درباره دلایل عدم استفاده از امارات و جایگزینی عمان به میان آورد که ریشه در تاریخ دیپلماسی، روابط منطقه‌ای، و ملاحظات استراتژیک ایران دارد.
دلایل عدم ارسال پاسخ از طریق امارات
۱. بی‌اعتمادی عمیق به امارات به دلیل روابط با اسرائیل
یکی از مهم‌ترین دلایلی که ایران از ارسال پاسخ از طریق امارات خودداری کرد، بی‌اعتمادی به این کشور به دلیل روابط نزدیکش با اسرائیل است. امارات در سال ۱۳۹۹ با امضای پیمان ابراهیم، روابط خود را با اسرائیل عادی‌سازی کرد، اقدامی که از دید تهران به معنای همسویی با دشمن اصلی‌اش در منطقه بود. همان زمان گاردین گزارش داد که این پیمان، امارات را به یکی از متحدان کلیدی اسرائیل در خلیج فارس تبدیل کرده و همکاری‌های نظامی و اطلاعاتی دوجانبه را تقویت کرده است.
از منظر ایران، این روابط به معنای آن است که امارات نمی‌تواند میانجی بی‌طرفی باشد. چه آنکه ناظران سیاسی نیز معتقدند که ایران، امارات را به عنوان بخشی از محور ضدایرانی در منطقه می‌بیند که شامل اسرائیل، عربستان سعودی، و آمریکا است. به همین دلیل امارات به دلیل پیوند با اسرائیل، برای ایران قابل اعتماد نیست و در نتیجه، ارسال پاسخ از طریق امارات می‌توانست به معنای به رسمیت شناختن نقشی باشد که ایران آن را تهدیدآمیز تلقی می‌کند.
۲. سابقه محدود و غیرقابل اعتماد امارات در میانجی‌گری
برخلاف عمان که سابقه‌ای طولانی و موفق در میانجی‌گری بین ایران و آمریکا دارد، امارات تجربه چندانی در این زمینه ندارد و بیشتر به عنوان یک بازیگر اقتصادی تا یک واسطه دیپلماتیک شناخته می‌شود. کارشناسان می گویند که انتخاب امارات برای ارسال نامه ترامپ احتمالاً به دلیل روابط نزدیک ابوظبی با واشنگتن نه به دلیل جایگاهش نزد ایران بوده است. در واقع، امارات در دهه‌های گذشته بیشتر درگیر رقابت‌های منطقه‌ای با ایران، به‌ویژه بر سر جزایر سه‌گانه (تنب بزرگ، تنب کوچک، و ابوموسی)، بوده است.
این سابقه، اعتماد ایران به امارات را کاهش داده است. برخی ناظران سیاسی نیز معتقدند که تهران بر این نظر است امارات «وزن لازم» برای میانجی‌گری در چنین سطح حساسی را ندارد. در مقابل، عمان با دهه‌ها تجربه در این نقش، گزینه‌ای مطمئن‌تر به نظر می‌رسد.
۳. ملاحظات سیاسی و استراتژیک داخلی
تصمیم ایران برای استفاده نکردن از امارات همچنین به ملاحظات داخلی نیز بازمی‌گردد. در شرایطی که تهدیدات نظامی ترامپ و تنش‌های هسته‌ای در صدر اخبار قرار دارد، هرگونه همکاری با کشوری که به اسرائیل نزدیک است، می‌تواند در داخل ایران به انتقادات سیاسی منجر شود. از این رو انتخاب عمان به جای امارات، پیامی به افکار عمومی ایران نیز بود که دولت همچنان به اصول خود در برابر «محور غربی-عربی» پایبند است.
این تصمیم همچنین نشان‌دهنده تلاش ایران برای حفظ کنترل بر زمین بازی دیپلماتیک است. به گفته تحلیلگران، ایران با انتخاب عمان، پیام داد که خود و نه آمریکا یا متحدانش تعیین‌کننده کانال‌های ارتباطی است.
دلایل انتخاب عمان به عنوان میانجی
۱. سابقه موفق و طولانی عمان در میانجی‌گری
عمان از دهه ۱۳۶۰ شمسی به عنوان میانجی بین ایران و آمریکا شناخته شده و نقشی کلیدی در تسهیل مذاکرات حساس، از جمله مذاکرات منجر به برجام در سال ۱۳۹۴، ایفا کرده است. آن زمان سلطان قابوس، حاکم وقت عمان، در سال ۱۳۹۱ میزبان جلسات محرمانه بین نمایندگان ایران و آمریکا بود که زمینه‌ساز توافق هسته‌ای شد. این سابقه، عمان را به گزینه‌ای قابل اعتماد برای تهران تبدیل کرده است.
در دوره‌های بعدی نیز، عمان در تبادل زندانیان (مانند آزادی کوهنوردان آمریکایی در سال ۱۳۸۹-۱۳۹۰) و مذاکرات غیرمستقیم در دولت‌های روحانی و رئیسی نقش داشت . به همین دلیل بود که عراقچی در اظهارات ۷ فروردین ۱۴۰۴ تأکید کرد که «عمان در گذشته همین نقش را ایفا کرده و ما به این کانال اعتماد داریم»
۲. بی‌طرفی و سیاست خارجی مستقل عمان
عمان برخلاف امارات، سیاست خارجی بی‌طرفی را دنبال می‌کند و از درگیری در رقابت‌های منطقه‌ای پرهیز کرده است. این کشور نه تنها روابط خود را با ایران حفظ کرده، بلکه از پیوستن به ائتلاف‌های ضدایرانی مانند پیمان ابراهیم خودداری کرده است.ناظران سیاسی عمان را «میانجی بی‌طرف» توصیف می‌کنند که به دلیل عدم وابستگی به محورهای قدرت، مورد اعتماد طرفین است.
این بی‌طرفی با موقعیت جغرافیایی عمان در تنگه هرمز تقویت می‌شود، جایی که ثبات آن برای ایران و آمریکا حیاتی است. استدلال می‌کند که عمان به دلیل این موقعیت، انگیزه‌ای قوی برای کاهش تنش‌ها دارد و این انگیزه به اعتبار دیپلماتیکش افزوده است.
۳. روابط تاریخی و اعتماد متقابل با ایران
روابط ایران و عمان به پیش از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد و حتی در دوره تحریم‌ها نیز حفظ شده است. عمان در زمان جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷) بی‌طرف ماند و به تهران کمک کرد تا روابطش با کشورهای عربی را بهبود بخشد .این اعتماد متقابل، عمان را به گزینه‌ای طبیعی برای ایران تبدیل کرده است.
پیامدهای ارسال پاسخ ترامپ به عمان به جای امارات
۱. پیام به امارات و منطقه
انتخاب عمان به جای امارات، پیامی روشن به ابوظبی و دیگر کشورهای خلیج فارس بود که ایران حاضر نیست به بازیگرانی که با اسرائیل همسو هستند، نقش دیپلماتیک مهمی بدهد. تایمز آو اسرائیل این را «تحقیر دیپلماتیک امارات» خواند و نوشت که این تصمیم جایگاه امارات را در منطقه تضعیف می‌کند. این اقدام همچنین نشان‌دهنده تلاش ایران برای تقویت محورهایی است که با سیاست‌هایش هم‌راستا هستند.
۲. تقویت نقش عمان در دیپلماسی منطقه‌ای
این تصمیم بار دیگر نقش عمان را به عنوان میانجی اصلی در روابط ایران و آمریکا تثبیت کرد. انتخاب عمان از سوی ایران، اعتماد بین‌المللی به مسقط را افزایش داده و این کشور را به گزینه‌ای محتمل برای میزبانی مذاکرات آتی تبدیل کرده است. در واقع، اعلام مذاکرات غیرمستقیم روزهای آینده در عمان نتیجه مستقیم این اعتماد بود.
۳. تأثیر بر روابط ایران و آمریکا
عدم استفاده از امارات و انتخاب عمان نشان‌دهنده موضع محتاطانه ایران در برابر پیشنهادات ترامپ است. در همین حال عراقچی تأکید کرد که «سیاست ما عدم مذاکره مستقیم تحت فشار حداکثری است» این تصمیم می‌تواند مذاکرات را کندتر کند، اما به ایران اجازه می‌دهد کنترل بیشتری بر فرآیند داشته باشد. واشنگتن پست نیز پیش‌بینی کرد که این انتخاب، آمریکا را وادار به پذیرش کانال عمانی خواهد کرد، هرچند ممکن است تنش‌ها را در کوتاه‌مدت افزایش دهد.
ارسال پاسخ ترامپ به عمان و مذاکرات پیش رو
انتخاب عمان به جای امارات، بخشی از استراتژی ایران برای حفظ استقلال در دیپلماسی غیرمستقیم است. ایران با این تصمیم، نشان داد که حاضر نیست به کانال‌هایی که از سوی آمریکا یا متحدانش تحمیل می‌شود، تن دهد و این را «دیپلماسی فعال» می‌داند که هدفش حفظ موضع برابر در برابر فشارهای آمریکا است.
همچنین این تصمیم همچنین بازتابی از رقابت‌های منطقه‌ای است. امارات در سال‌های اخیر تلاش کرده جایگاه خود را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای تقویت کند، اما روابطش با اسرائیل و آمریکا آن را از دید ایران به بازیگری غیرقابل اعتماد تبدیل کرده است. گاردین استدلال می‌کند که ایران با این انتخاب، به امارات نشان داد که نمی‌تواند جایگزین عمان شود.
از سوی دیگر عمان با این انتخاب، بار دیگر به عنوان میانجی اصلی در منطقه تثبیت شد. ناظران سیاسی پیش‌بینی می‌کنند که این نقش در آینده نیز ادامه خواهد یافت، به‌ویژه با توجه به بی‌ثباتی در دیگر کشورهای خلیج فارس. با این حال، موفقیت عمان به توانایی آن در حفظ بی‌طرفی در برابر فشارهای فزاینده بستگی دارد.
در چنین شرایطی عدم ارسال پاسخ ایران به نامه دونالد ترامپ از طریق امارات و جایگزینی عمان به عنوان میانجی، تصمیمی استراتژیک بود که ریشه در بی‌اعتمادی به امارات به دلیل روابطش با اسرائیل، سابقه محدودش در میانجی‌گری، و ملاحظات سیاسی داخلی ایران دارد. در مقابل، عمان با سابقه طولانی، بی‌طرفی، و اعتماد متقابل با ایران، گزینه‌ای طبیعی برای این نقش بود. این انتخاب نه تنها پیامدی برای روابط منطقه‌ای داشت، بلکه نشان‌دهنده تلاش ایران برای حفظ کنترل بر دیپلماسی غیرمستقیم خود در برابر فشارهای آمریکا بود.
پیامدهای این تصمیم شامل تضعیف جایگاه امارات، تقویت نقش عمان، و تأثیر بر روند مذاکرات ایران و آمریکا است. در حالی که عمان به عنوان کانال اصلی تثبیت شده، آینده این مذاکرات به انعطاف‌پذیری طرفین و توانایی عمان در مدیریت تنش‌ها بستگی دارد. آیا این انتخاب به کاهش تنش‌ها منجر خواهد شد یا صرفاً تاکتیکی موقت در برابر تهدیدات است؟ پاسخ به این پرسش در روزهای آینده روشن خواهد شد.
۲۱۳۳۱۵
