از خواندن تا نوشتن تکنولوژی؛ آیا آموزش برنامه‌نویسی به کودکان ضرورت دارد؟
چند کودک را می‌شناسید که میانه خوبی با بازی‌های کامپیوتری نداشته باشند؟ گوشی هوشمند شخصی نداشته باشند یا دست‌کم از گوشی هوشمند والدینشان برای حضور در فضای مجازی استفاده نکنند؟ ماجرا از این قرار است که اگر تا قبل از دبستان هم خبری از گوشی هوشمند یا کامپیوتر در زندگی کودکان نبود؛ با شیوع کرونا، داستان استفاده از این ابزارها با آغاز آموزش‌های آنلاین تغییری اساسی کرد. حالا دیگر کودکان دبستانی چندین ساعت در روز را ناگزیر به استفاده از ابزارهای تکنولوژی در دنیای امروز هستند. از طرفی سواد IT و ICT دیگر تقریبا نیازی جدی شده که جا ماندن از آن شبیه جا ماندن از دنیای نوین است. شاید دست به دست دادن همه این موضوعات باعث شده تا برنامه‌نویسی ، یکی دیگر از موضوعاتی شود که خانواده‌ها به تازگی در ردیف آموزشی کودکان قرار داده‌اند و تصورشان اینست که دنیای آینده نه دنیای مهندس‌ها و دکترها بلکه دنیای برنامه‌نویسان است.
با توجه به نیاز جامعه و زندگی گره خورده با تکنولوژی، چگونگی آموزش به کودکان در حوزه‌های مختلف، مخصوصا حوزه‌های مرتبط با فناوری، اهمیت قابل توجهی پیدا کرده است. این نکته را هم باید مورد توجه قرار داد که ۱۰ تا ۵ سال گذشته چنین آموزش‌هایی، در گروه آموزش‌های خاص محسوب می‌شد و اثر ملموسی در زندگی روزمره کودکان نداشت. این در حالی است که امروز تکنولوژی در بطن زندگی جریان دارد و نه تنها بزرگسالان، بلکه کودکان هم به طور روزمره با تکنولوژی مواجه می‌شوند. «فائزه حسینی»، مدیرعامل موسسه آموزشی کودک‌تک معتقد است، نداشتن سواد در حوزه تکنولوژی مثل این است که بتوانید بخوانید، اما نتوانید بنویسید.
او در پاسخ به این پرسش که چرا آموزش برنامه‌نویسی و بخش‌های دیگر فناوری‌های نوین برای کودکان اهمیت دارد به دیجیاتو گفت: «حقیقت این است که کودکان در حال حاضر روزانه چندین ساعت با تکنولوژی‌های مختلف در ارتباط هستند. آنها با کنسول‌های مختلف به شکل آنلاین و آفلاین بازی می‌کنند، از شبکه‌های اجتماعی و گوشی هوشمند استفاده می‌کنند و در چنین شرایطی باید چگونگی شگل گرفتن این فرایند را درک کنند.»
به گفته او آموزش بخش‌های مختلف تکنولوژی مخصوصا برنامه‌نویسی به کودکان منجر به آن خواهد شد که کاربر مصرف کننده به کاربر تولید کننده تبدیل شود. طی فرایند آموزش برنامه نویسی به کودکان، آنها با بازی های ساده منطق تکنولوژی را یاد گرفته و خود به تولیدکننده تکنولوژی تبدیل می‌شوند. از سویی دیگر تاثیری که تفکر الگوریتمی بر ذهن کودکان دارد را هم نباید نادیده گرفت. از آنجایی که در برنامه نویسی یک مسئله بزرگ به مسائل کوچک تبدیل می شود، آموزش آن تفکر حل مسئله کودکان را تقویت کرده و این موضوع ارزش قابل توجهی دارد.
آموزش، بزرگسالی کودک را تضمین می‌کند
به هر روی علاوه بر جذابیت‌های آموزش برنامه نویسی برای کودکان، نقاط نگران کننده‌ای هم در اینباره وجود دارد. حالا با والدینی مواجه هستیم که از تحمیل فشار بیش از اندازه به کودکان خود دلواپس می‌شوند و در مقابل کودکانی که به دلیل عدم آموزش و آگاهی والدینشان تحت تاثیر بمباران‌های آموزشی قرار می‌گیرند. اما همچنان این سوال مطرح است که آیا با توجه به چشم‌اندازی که از آینده شغلی مبتنی بر فناوری وجود دارد، خانواده کودک را برای آینده شغلی‌اش آماده می‌کند یا مهارتی مهم برای زندگی در دنیای امروز را به او آموزش می‌دهد؟
«یاسمن اسماعیل‌افجه»، روانشناس، سن ۳ و نیم سالگی را آغازی برای ورود کودکان به دنیای آموزش پذیری می‌داند. کودکان از این سن برای دریافت آموزش‌های مختلف و مهارت‌های آموزشی باید به طور مناسب تحت آموزش قرار بگیرند. آنچه در این روند اهمیت دارد این است که آموزش به کودکان با شیوه‌های مناسب از جمله بازی و سرگرمی انجام شود. این در حالی است که اگر آموزش به شکل تکلیف و امر و نهی انجام شود اثر سو و نامناسبی خواهد داشت.
به نظر می‌رسد اگر والدین از ابتدا شیوه‌های مناسب فرزندپروری را دریافت کنند نتیجه مطلوبی در مسیر آموزش نیز حاصل خواهد شد. از همین‌رو افجه درباره اهمیت آموزش‌هایی همچون برنامه‌نویسی کودکان به دیجیاتو گفت: «اگر شیوه‌های آموزشی به درستی انتخاب شوند، نه تنها کودکان تحت فشار و آسیب قرار نخواهند گرفت، بلکه در بزرگسالی تبدیل به افرادی توانمند خواهند شد که نه تنها در مسیر شغلی بلکه در روند زندگی روزمره نیز آرامش و موفقیت بیشتری را تجربه خواهند کرد. از همین رو شیوه درست آموزش اهمیت بسیار ویژه‌ای در این روند دارد.»
از سویی دیگر، مدیرعامل کودک‌تک بر این باور است که آموزش برنامه‌نویسی به کودکان به این معنی نیست که در حال تربیت برنامه‌نویسان آینده هستیم، یا کودکانی که آموزش برنامه‌نویسی دیده‌اند، در بزرگسالی الزاما به برنامه‌نویسان کامپیوتری تبدیل خواهند شد. در واقع او باور دارد این امکان وجود دارد که همین کودکان هیچوقت برنامه نویس نشوند و لزوما برنامه‌نویسی شغل مناسب آنها نباشد. آنچه اهمیت دارد این است که یادگیری برنامه‌نویسی به تفکر و خلاقیت کودک کمک می کند. در نتیجه خلاقیت و تفکر خلاق فرد را در هر شغلی موفق خواهد کرد.
عدالت آموزشی و عدالت ارتباطی به کجا می‌رسد؟
مدیرعامل موسسه آموزشی کودک‌تک با اشاره به اینکه ۴۰ درصد از افرادی که آموزش‌های حوزه فناوری را برای کودکان خود از این موسسه دریافت می‌کنند ساکن پایتخت نیستند به اهمیت همه‌گیری این آموزش‌ها در سیستم آموزش عمومی کشور اشاره کرد و گفت: «نبود عدالت آموزشی در این حوزه یکی از نگرانی‌های مهم و قابل توجه است. نگرانی ما بیشتر درباره کودکانی است که اهمیت این آموزش را دیرتر متوجه خواهند شد و همین موضوع بر روند زندگی آنها اثر خواهد داشت. آموزش برنامه‌نویسی در سرفصل‌های آموزش رسمی ابتدایی کشور قرار ندارد و این موضوع در حالی است که کشورهای توسعه این ردیف آموزشی را اجباری کرده‌اند. برای مثال کودکان در فرانسه از پیش دبستانی آموزش برنامه‌نویسی را دریافت می‌کنند.»
به گفته او، «وزارت ارتباطات پذیرای این موضوع بوده است، اما وزارت آموزش و پرورش همچنان به طور رسمی آموزش برنامه‌نویسی را جدی نگرفته است.» به هر روی عدم دسترسی به آموزش‌های برابر پیش از این هم یکی از دغدغه‌های مهم پژوهشگران آموزشی کشور بود. حالا در شرایطی که نیازهای آموزشی نسبت به گذشته متفاوت شده و بدنه دولتی نیز نسبت به این موضوع آگاه شده است، به نظر می‌رسد باید رویکرد متفاوتی را در مسیر آموزش این حوزه ادامه داد.» حسینی باور دارد در حال حاضر با وجود اشتیاق نسل Z نسبت به تکنولوژی همچنان جای خالی آموزش رسمی حوزه‌های گوناگون IT و ICT و مخصوصا برنامه‌نویسی برای کودکان احساس می‌شود.
اهمیت آموزش سواد فضای مجازی بسیار زیاد است
ما در دورانی زندگی می‌کنیم که فناوری ارتباطات و اطلاعات مهم‌ترین ابزار توامندسازی برای همه بخش‌های جامعه، از دولت تا کودکان است. از همین رو این موضوع را باید مورد توجه قرار داد که آیا کودکان صرفا مصرف کننده هستند؟ به اعتقاد «مشکات اسدی»، مشاور سازمان فناوری اطلاعات در حوزه توانمندسازی اجتماعی، واقعیت این است که کودکان در فضای مجازی هم مصرف کننده هستنند و هم تولید کننده: «از همین رو است که اهمیت آموزش سواد فضای مجازی و همچنین IT و ICT در چنین فضایی بیشتر مهم محسوب می‌شود. با پذیرش این پارادایم موضوع را از دو زاویه می‌توان مورد بررسی قرار داد. نخست اینکه این شاخص‌ها به ابزاری برای توانمندسازی کودکان در راستای عدالت آموزشی و ارتباطی تبدیل شوند و دوم آموزش IT و ICTبه عنوان یک ابزار برای توانمند سازی.»
تلاش برای تحقق عدالت آموزشی و ارتباطی
اسدی با اشاره به اینکه این حوزه در سازمان فناوری ارتباطات و اطلاعات بر اساس آموزش کارآفرینی و آموزش مهارت‌های IT و ICT به کودکان و نوجوانان مورد بررسی قرار گرفته است، به دیجیاتو گفت: «در روند آموزش کارآفرینی مهارت‌های نرم همچون تفکر انتقادی، پیدا کردن و حل کردن مسئله نیز اهمیت پیدا کرده و در چارچوب آموزشی قرار گرفت. در خصوص آموزش مهارت‌های IT و ICT که تمرکز بر موضوع برنامه‌نویسی بود، انتخاب برنامه‌های مناسب آموزش به کودکان و سن آموزش اهمیت قابل توجهی برای سازمان فناوری پیدا کرد.»
به گفته او بخش خصوصی و برندهای مطرح در اکوسیستم فناوری کمک قابل توجهی در پیشبرد این برنامه کرده‌اند. همچنین اکوسیستم فناوری به عنوان منتورهای اصلی کسب‌وکارهای بزرگ کمک گسترده و قابل توجهی در پروژه‌های کودک و نوجوان ارائه دادند. بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده کودکان ۵ تا ۸ سال، ۸ تا ۱۳ سال و ۱۳ تا ۱۸ سال در سه گروه سنی تحت آموزش قرار گرفتند.
نکته جالب توجه در روند آموزش به کودکان با دور شدن از مرکز تغییر واکنش کودکان نسبت به برنامه‌نویسی است. به گفته اسدی با دور شدن از مرکز پایتخت و نزدیک شدن به مناطق حاشیه‌ای و شهرهای کمتر برخوردار، اگرچه دانش کودکان در حوزه IT وICT کاهش پیدا کرد، اما خلاقیت آنها در راستای بومی سازی برنامه‌ها افزایش قابل توجهی داشت. در نهایت خروجی این رویداد، مطلوب و قابل توجه بود و به کمک بخش خصوصی ۴ هزار کودک در این حوزه آموزش‌های لازم را دریافت کردند.
آینده روشن در انتظار کودکان صنعت IT و ICT
با گذر از پروژه پایلوت آنچه در چنین رویدادهایی برای بخش دولتی اهمیت قابل توجهی دارد این است که چطور در راستای مقیاس‌پذیری پیش برویم. به هر روی برنامه‌نویسی در حال تبدیل شدن به یکی از سرفصل‌های اصلی آموزش در کشورهای مختلف است و برای از دست ندادن زمان باید برنامه‌ریزی‌های مناسبی انجام شود. از همین روست که اسدی به دیجیاتو می‌گوید آنها آموزش تخصصی مربی در این حوزه را نیز توسط سازمان فناوری اطلاعات پیگیری و اجرا کردند. به اعتقاد اسدی دستاورد قابل توجه در این مرحله با همکاری آموزش و پرورش حاصل شده است: «مربیان رسمی آموزش‌وپرورش آموزش‌های لازم را دریافت کردند تا در سال‌های باقی مانده تدریس خود، این آموزش‌ها را به کودکان و نوجوانان ارائه دهند.ه
اجرای این برنامه به همراه امضا تفاهم نامه با آموزش و پرورش، در مدارس و بر اساس پروتکل‌های آموزش رسمی، رایگان و در مدارس دولتی انجام شده است. اسدی باور دارد این موضوع خود منجر به تغییر پارادایم ذهنی مدیران آموزش و پرورش نسبت به حساسیت مساله یادگیری برنامه‌نویسی توسط کودکان شده است. اسدی با ابراز امیدواری درباره پذیرش اهمیت این موضوع در آموزش و پرورش به سن مناسب برای آموزش برنامه‌نویسی کودکان اشاره کرد و به دیجیاتو گفت: «زمان آموزش برنامه‌نویسی به کودکان بر اساس تجربه این رویداد و بررسی‌های انجام شده در بازه سنی ۸ تا ۱۳ سال بهترین بازخورد ممکن را دارد، اما در همین راستا هم تربیت مربیان توانمند برای ارائه آموزش با توجه به نیاز کودکان موضوع بسیار مهمی است. به هر حال شیوه‌های آموزش به کودکان و نحوه برخورد با آنها بسیار متفاوت با بزرگسالان است.»
پذیرش خانواده‌ها، اقبال روانشناسان و همکاری بخش دولتی در مسیر آموزش‌های نوین همچون برنامه‌نویسی به کودکان در حال شکل‌دهی به روندی است که نه تنها برای بهبود شرایط آموزشی در دنیای امروز کودکان اهمیت قابل توجهی دارد، بلکه آینده جایگاه کشور را در حوزه فناوری اطلاعات ترسیم می‌کند. افزایش سواد و مهارت‌های IT و ICT کودکان امروز به معنی حضور بزرگسالانی در آینده این صنعت است که الفبای آن را به خوبی می‌شناسند و دیگر قرار نیست چرخ را از ابتدا اختراع کنند. شاید در آینده صنعت IT و ICT کشور شاهد تولد ایده‌هایی باشیم که در کودکی جوانه زدند.